خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب _ فاطمه میرزاجعفری: نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور به‌عنوان یک نهاد مستقل در حوزه ساخت کتابخانه و نظارت بر آن، خرید کتاب و فراهم کردن دسترسی بیشتر و سهل‌تر مخاطبان کتاب‌دوست به کتاب است.
به بهانه پایان کار دولت سیزدهم و روی کار آمدن دولت چهاردهم گپ و گفتی چندساعته با مهدی رمضانی دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور داشتیم تا از فعالیت‌های نهاد کتابخانه‌ها در زمینه‌های مختلف مطلع شویم. در این گفت‌وگو درباره خرید کتاب از ناشران توسط نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، بودجه، سند ملی خواندن، معیشت کتابداران، تجهیز کتابخانه‌ها، افزایش کتابخانه‌های سیار و … صحبت کردیم.
بخش اول این گفتگو از طریق پیوند زیر در دسترس است:
«اغلب پروژه‌های غیرفعال کتابخانه مرکزی استان‌ها فعال شده‌اند / بحث سرانه مطالعه کمکی نمی‌کند»
مشروح قسمت دوم و پایانی این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید:
* آقای رمضانی، نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در این سال‌ها در چه حوزه‌ای و با چه معیاری کتاب خریداری کرده است؟ تنوع ناشران به چه شکل بوده؟
بارها تکرار کرده‌ام که ما در نهاد کتابخانه‌ها ممیزی به معنای مرسوم نداریم و فرایندی که به این منظور در نهاد صورت می‌گیرد «انتخاب کتاب» است؛ آن هم به دلیل محدودیت منابع مالی و محدودیت فضا ی نگهداری کتاب؛ بنابراین، ما محکوم به انتخابیم، اما یکی از نکات و ملاحظات جدی مد نظر برای این انتخاب، علاقه و نیاز مخاطبان است. در حال حاضر اولویت ما در خرید کتاب، منابع حوزه کودک و نوجوان است و بعد از آن، رده‌های دیگر ی مانند ادبیات داستانی و شعر، روانشناسی و علوم کاربردی و دین. محصولات و موضوعاتی را انتخاب می‌کنیم که مخاطب بیشتری دارد. مسلماً همه آنچه در بازار نشر تولید می‌شود، به دلیل محدودیت‌های مالی و فضا، قابل قرارگیری در کتابخانه ها نیست. بنابراین تلاش کردیم منطبق بر نیاز و کیفیت محتوا، کتاب‌های متنوعی انتخاب شود و از اکثر ناشران فعال خرید صورت پذیرد.
بخش قابل توجهی از آثار تولیدی در حوزه‌های ترجمه، کودک و دین، به لحاظ کیفی، مناسب نیستند و ما ملزم به انتخاب محتوای باکیفیت هستیم. خروجی این فرآیندها هم بر روی سامانه مدیریت کتابخانه‌های عمومی، در قالب منابع کتابخانه‌ای، قابل مشاهده است. البته خریدهای ما منحصر به گروه سنی کودک و نوجوان نیست. نهاد برای همه گروه‌های سنی و نیز گروه‌های خاص مانند نابینایان و ناشنوایان هم منابع مرتبط تهیه می‌کند. تهیه این منابع البته به جز خدمات دیگر کتابخانه‌ای است که به این گروه‌ها ارائه می‌شود.
قبلاً هم گفته‌ام فهرست سیاه نداریم و هیچ ناشری از نظر ما حذف شده نیست
* پس خرید سفارشی ندارید؟
شاید به یک درصد هم نرسد که خرید آنها هم بنا بر ملاحظه‌ای بوده است. بالای ۹۰ درصد کتاب‌ها با فرایندهای جاری نهاد خریداری شده است. تأکید می‌کنم که تمام آثاری که خرید می‌شوند فرایند ارزیابی و انتخاب نهاد را طی می‌کنند.
* به این ترتیب فهرست و اصطلاحاً لیست سیاه ندارید؟
قطعاً نه. قبلاً هم گفته‌ام فهرست سیاه نداریم و هیچ ناشری از نظر ما حذف شده نیست.
* برای خرید به عناوین پرفروش هم نگاه می‌کنید؟ چون در این زمینه کتاب‌های روانشناسی فروش زیادی دارند.
حتماً. همان‌طور که گفتم به نیاز و تقاضای اعضا توجه می‌کنیم، ولی این را هم بگویم که لزوماً هر کتاب پرفروشی مناسب کتابخانه عمومی نیست؛ چون همه گروه‌های اجتماعی در کتابخانه عمومی مخاطب ما هستند. به نظر شما یک کتاب‌خوان حرفه‌ای هر رمانی که خودش می‌خواند را به فرزندش هم می‌دهد؟ این ارتباطی به کانالیزه کردن ندارد. این رفتار کاملاً حرفه‌ای است. در رابطه با کتاب‌های روانشناسی، مخصوصاً روانشناسی عمومی و آثاری که در حیطه «خودیاری» قرار می‌گیرند، با احتیاط بیشتری رفتار می‌کنیم. اهل فن و اساتید روانشناسی و مشاوره هم به برخی از این کتاب‌ها نقدهای فراوان دارند. ما برخی از رمان‌های اصطلاحاً عامه پسند ایرانی و خارجی را هم برای کتابخانه‌ها از ناشران مختلف خریداری کرده‌ایم. در بین رمان‌های عامه‌پسند هستند کتاب‌هایی که، هم در شکل روایت و قصه‌گویی و هم در نوع ورود به مضمون، امتیاز بالاتری می‌آورند. نمی‌گویم خرید نهاد قابل نقد نیست، اما کاملاً می‌توان سنجید که چه خبر است و ما مطابق چه معیارهایی خرید می‌کنیم. معیارهای انتخاب ما هم فرمی است و هم مضمونی. ضمن اینکه تلاش می‌کنیم انتخاب و خرید مبتنی بر نیاز مردم و تولیدات باکیفیت بازار باشد.
* از خرید کتاب توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اطلاع دارید؟ این کتاب‌ها به کدام کتابخانه‌ها می‌آیند؟
خرید کتاب توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از دو مسیر به ما می‌رسد؛ بعضی از کتابخانه های ما به شکل موردی از معاونت فرهنگی درخواست کتاب می‌کنند که برایشان ارسال می‌شود. در چند مرحله هم آقای دکتر اسماعیلی، آقای دکتر احمدوند و آقای رمضانی مدیرعامل خانه کتاب، کتاب‌هایی را به کتابخانه‌ها اهدا کردند که در کتابخانه‌ها توزیع کردیم. اما ساختار خرید کتاب توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مستقل است و نهاد نقشی در آن ندارد.
نمی‌گویم خرید نهاد قابل نقد نیست، اما کاملاً می‌توان سنجید که چه خبر است و ما مطابق چه معیارهایی خرید می‌کنیم. معیارهای انتخاب ما هم فرمی است و هم مضمونی. ضمن اینکه تلاش می‌کنیم انتخاب و خرید مبتنی بر نیاز مردم و تولیدات باکیفیت بازار باشد
* کتابخانه‌های سیار نهاد در چه وضعیتی است؟ چقدر هزینه صرف تجهیز آنها شده است؟
یکی از ظرفیت‌هایی که معتقدیم به چند دلیل باید در حوزه کتابخانه‌ای توسعه پیدا کند «کتابخانه سیار» است. اولین دلیل این است که در کتابخانه سیار شما خدمت را نزد مردم می‌برید، در حالی که در کتابخانه‌های ثابت مردم باید به کتابخانه مراجعه کنند تا خدمت بگیرند. دیگر اینکه در مناطق حاشیه‌ای و کمتر برخوردار، که پراکندگی جمعیتی دارند، نمی‌شود خدمات متمرکز ایجاد کرد، اما می‌توان نیاز را با کتابخانه سیار برطرف کرد. ضمن اینکه بررسی‌های ما نشان می‌دهد که کارکرد کتابخانه سیار بالا و بسیار اثربخش است و دسترسی‌پذیری مردم به کتاب را خیلی آسان می‌کند.
در راستای شعار «عدالت فرهنگی» دولت سیزدهم، یکی از برنامه‌ها ی نهاد توسعه کتابخانه سیار بود. در آغاز دولت حدود ۳۰ کتابخانه سیار داشتیم و در حال حاضر ۵ ۶ کتابخانه سیار فعال است. برنامه‌ریزی ما این بود که تا پایان دولت بالغ بر ۳۰۰ دستگاه به این ناوگان اضافه کنیم که رئیس جمهور شهید هم دستور آن را داده بودند. با پیگیری وزیر فرهنگ مقرر بود وزارت صمت از محل مسئولیت اجتماعی خودروسازان این خودروها را اختصاص دهد و در شبکه کتابخانه‌های سیار نهاد قرار گیرد. معتقدیم اگر بخواهیم مسئله دسترسی به کتاب و ترویج کتابخوانی را در کشور حل کنیم، یکی از اقدامات اساسی که باید شکل گیرد توسعه کتابخانه سیار است؛ حتی در کلان شهرها و در حاشیه شهرها، روستاها و مناطق عشایری باید این خدمت را توسعه و در اختیار مردم قرار داد.
توجه نهاد کتابخانه‌ها به موضوع کتابخانه سیار فقط محدود به تأسیس و راه‌اندازی و تأمین نیروی انسانی و منابع برای آنها نبوده است. ما، در معاونت برنامه‌ریزی با مشارکت و همفکری بسیاری از دستگاه‌های دیگر مانند مؤسسه ملی استاندارد و صاحب‌نظران، در حال تدوین استاندارد کتابخانه‌های سیار هستیم که ان‌شاءالله تا پایان سال ارائه خواهد شد.
* اشاره کردید نهاد کتابخانه های عمومی کشور خدماتی را برای نابینایان و ناشنوایان دارد. خرید کتاب برای این گروه‌ها چه‌طور انجام می‌شود؟
پاسخ به این سوال کمی درد و رنج همراه دارد. در حوزه گروه‌های خاص یقیناً تنها دستگاهی که خدمت فرهنگی به صورت گسترده و شبکه‌ای ارائه می‌دهد نهاد کتابخانه هاست.
برای تولید کتاب بریل دو مرکز فعال تولید کتاب در قم و تبریز داریم که این وظیفه را انجام می‌دهند. خرده خدمت‌هایی نیز در خوزستان و یزد انجام می‌شود. اخیراً هم کتاب‌هایی که قبلاً کانون پرورش فکری تولید کرده بود را خریدیم و توزیع کردیم. در حوزه ناشنوایان هم اوضاع تولید کتاب در کشور خوب نیست و تقریباً محتوای مناسب وجود ندارد و هر آنچه که هست را خودمان سفارش دادیم و همه محصولات باکیفیت بازار را تهیه و پخش کرده‌ایم. با ناشران هم صحبت کردیم تا آثار بیشتری تولید شود. به این منظور ظرفیت انجمن نابینایان ایران را هم فعال کرده‌ایم و تعامل بسیار خوبی با آنان داریم. در این حوزه نیازمند تولید محتوا هستیم. در هر حال هر آنچه که هست از تولیدات نهاد کتابخانه‌ها است.
در حوزه گروه‌های خاص یقیناً تنها دستگاهی که خدمت فرهنگی به صورت گسترده و شبکه‌ای ارائه می‌دهد نهاد کتابخانه هاست
* می‌توانیم خرید کتاب نهاد کتابخانه‌ها از ناشران را نوعی حمایت تلقی کنیم؟
ما به صورت مستقیم، مسئولیت حمایت از ناشران و نویسندگان را بر عهده نداریم. ما یک خریدار بزرگ هستیم و حمایت در نتیجه این خرید صورت می‌گیرد؛ یعنی اگر پانصد یا هزار نسخه کتاب خریداری کنیم عملاً از ناشر و نویسنده حمایت صورت می‌گیرد. اما نگاه ما نباید نگاه حمایتی باشد. ما مسئول تأمین کتاب برای برطرف کردن نیاز مردم هستیم. اگر ناشران و نویسندگان در شرایط تولید، خودشان را با این نیاز تطبیق دهند، چتر خرید ما گسترش پیدا خواهد کرد، اما اگر فارغ از نیاز بازار و مخاطب باشند و بی‌توجه به کیفیت کتابسازی فعالیت کنند، عملاً از این چرخه خارج می‌شوند. در بعضی از خریدها از ناشر درخواست می‌کنیم مثلاً طرح جلد کتاب را اصلاح کند؛ چرا که در بررسی‌های فنی ما دچار ضعف است. اکثر ناشران، چون نگاه ما را تخصصی و دلسوزانه می‌بینند، آن ضعف را اصلاح می‌کنند و منجر به خرید کتاب می‌شود.
* بودجه نهاد کتابخانه‌ها در این سال‌ها چطور بوده؟ آیا نیم درصد درآمد شهرداری‌ها به موقع پرداخت شده و دنبال درآمدزایی برای نهاد کتابخانه‌ها بوده‌اید؟
بودجه نهاد عدد عجیب و غریبی نیست. ما امسال یک کسری بودجه حدوداً ۵۰۰ میلیارد تومانی داریم که اگر جبران شود و در سال‌های بعد به همین نسبت افزایش پیدا کند، بخشی از مسائل و مشکلات اداره کتابخانه‌های عمومی برطرف می‌شود. ضمن اینکه نهاد نیاز به اختصاص بودجه عمرانی دارد؛ چون در حال حاضر انجام کارهای عمرانی در حوزه کتابخانه‌ای از محل کمک دولت است. در قانون، دو محل برای اداره کتابخانه های عمومی وجود دارد؛ یکی نیم درصد درآمد شهرداری هاست و دیگری کمک دولت در قالب بودجه سنواتی ذیل وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. ما برای افزایش کمک دولت در این کمتر از سه سال، پیگیری زیادی کردیم. گاهی توفیقاتی داشتیم و گاهی هم به توفیق نرسیدیم. دستورات دولتی خوبی هم صادر شده است. برای اصلاح این موضوع در مجلس هم پیگیری‌های مفصل ی شد. زمینه رفع این مشکل در مجلس وجود دارد و امیدوارم اصلاح شود.
* چرا تا الان اصلاح نشده؟
در مقاطع مختلف این مسئله رفت و آمد داشت و اتفاقاتی موجب به سرانجام نرسیدن آن شد. موضوع را یک بار در مجلس به مرحله نهایی رساندیم. بعد فردی تصمیم گرفت این عدد را به جای دیگری اختصاص دهد و یا در دولت، به دلیل محدودیت‌هایی که داشتند، افزایشی که شکل گرفته بود تعدیل شد. اگر دستور رئیس جمهور در بودجه ۱۴۰۳ اجرا می‌شد، مسئله نهاد حل می‌شد. بودجه حوزه فرهنگ به صورت میانگین کمتر از ۲۰ درصد رشد داشته است و طبق دستوری که داشتیم این عدد باید حداقل ۴۰ درصد افزایش پیدا می‌کرد.
درباره نیم درصد درآمد شهرداری‌ها هم باید گفت برخی از شهرداری‌ها به قانون عمل کرده و پرداخت می‌کنند و برخی هم به قانون عمل نمی‌کنند و در این صورت، طبق قانون، از محل خزانه با درخواست دبیرکل نهاد به صورت علی‌الحساب برداشت می‌شود و بعد محاسبه می‌شود، اما چون اکثر شهرداری‌ها تفریق بودجه مصوب ندارند این مسئله شفاف نیست و اشکال در آن وجود دارد.
بودجه نهاد عدد عجیب و غریبی نیست. ما امسال یک کسری بودجه حدوداً ۵۰۰ میلیارد تومانی داریم که اگر جبران شود و در سال‌های بعد به همین نسبت افزایش پیدا کند، بخشی از مسائل و مشکلات اداره کتابخانه‌های عمومی برطرف می‌شود
* یک سوال هم درباره فعالیت‌های فرهنگی نهاد کتابخانه‌ها. رویکرد شما در این فعالیت‌ها و برخی از جشنواره‌ها که توسط نهاد کتابخانه‌ها برگزار می‌شود چیست؟
انجام فعالیت‌های ترویجی فرهنگی در کتابخانه‌ها بنیاد کار ماست؛ چرا که کتابخانه عمومی را مرکز فرهنگی و اجتماعی می‌دانیم. جشنواره‌ها و رویدادها اساساً ً دو کارکرد دارد؛ یکی اینکه مجموعه و ساختار خودتان را برای یک عملیات فرهنگی، کنترل و به روز کنید، و دیگر اینکه مخاطب را با خود همراه کنید. در این فرایند حتماً برگزاری جشنواره‌های کتابخوانی اقدام مؤثری است. ضمن اینکه ما در این سال‌ها سعی کرده‌ایم از شکل به سمت محتوا برویم و به فراگیری و عمیق‌تر شدن مخاطب کمک کنیم؛ یعنی تلاش کردیم در جشنواره کتابخوانی رضوی، وزن پاسخ دهی چهار گزینه‌ای کم شود و روایت، قصه گویی و نقاشی بر مبنای کتاب شکل بگیرد. در جشنواره کتابخوانی رضوی هم بخش کودک، نوجوان و جوان هست و هم بخش خانوادگی. سعی کردیم همه سطوح را ببینیم و ترغیب و تشویق کنیم و شرکت کننده با کیفیت داشته باشیم.
ما باید چند جشنواره در طول سال برگزار کنیم، اما این نیاز به زیرساخت دارد که باید آن را پیش بینی و ایجاد کنیم. مهم‌ترین کار در نهاد را الکترونیکی کردن فرآیندها می‌دانم که سند آن را با عنوان «تحول دیجیتال» در هیئت امنا تصویب کردیم. این سند چند بخش دارد که در آن فرایندهای داخلی و ارتباط با مخاطب، الکترونیک شده است و فکر می‌کنم تا یک سال آینده اساساً مواجهه با کتابخانه‌های عمومی و موضوع کتابخوانی متفاوت خواهد شد.
* درباره سند ملی خواندن که اخیراً ابلاغ شد هم صحبت کنیم. این‌سند برای دولت بعدی ضمانت اجرایی دارد؟
هر قانونی از حیث تقنینی وزن ثابتی دارد. در حال حاضر در حوزه‌های مختلف قانون‌هایی داریم که درست و دقیق اجرا نمی‌شوند. ما به اجرای سند نهضت مطالعه مفید با اینکه اشکالاتی داشت معتقد بودیم، اما در فرایند اجرای آن با لزوم تغییر مفاهیم مواجه شدیم که تلاش کردیم این موضوع در سند ملی خواندن تبیین شود؛ بنابراین، یکی از ویژگی‌های سند ملی خواندن، ارائه تعاریف جدیدی از مفاهیم است. ضمانت اجرایی این سند هم در خود سند دیده شده است. ماده ۴ این سند از ۲۱ دستگاه به عنوان کارگروه اجرای سند نام می‌برد و برای هر یک وظایف الزام‌آوری را تعیین می‌کند. این نوع توجه به ضمانت‌های اجرایی را در اسناد قبل سراغ نداریم؛ مثلاً برای وزارت راه و شهرسازی، صدا و سیما، سازمان بهزیستی، حوزه علمیه، وزارت آموزش و پرورش، شهرداری‌ها، نشریات و رسانه‌های جمعی، انجام اقدامات و برنامه‌هایی با محوریت کتاب در این سند تکلیف شده است.
فکر می‌کنم بهترین وجدان برای عمل به تکالیف دستگاه‌ها، رسانه است. در این سند هر کدام از دستگاه‌ها نماینده دارند. وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، عضو هیئت دولت، رئیس شورای فرهنگ عمومی و عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی است. از این ظرفیت برای پیشبرد سند می‌توان استفاده کرد. تجربه می‌گوید شما اگر بتوانید تکالیف معقول و منطقی ارائه دهید، کسی در حوزه کتاب و کتابخوانی برای اجرای آنها مقاومت نمی‌کند. مثلاً در سند ملی ترویج خواندن وزارت راه و شهرسازی مکلف شده که در فرودگاه‌ها ظرفیت ایستگاه مطالعه را برای عموم فراهم کند. هیچکس با این مسئله مخالفت نمی‌کند. اتفاقاً این تجمیع و کنار هم آمدن دستگاه‌ها و پیگیری منجر به نتیجه خوبی می‌شود؛ کما اینکه همه دستگاه‌ها به خودی خود به کتاب می‌پردازند اما این تمرکز موجب شکوفایی می‌شود.
برای وزارت آموزش و پرورش نیز وظایفی مانند تشکیل زنگ خواندن و بررسی اختلالات خواندن تعیین شده که بی‌سابقه است. پیگیری کارگروه و دستگاه نظارتی سند، ضمانت اجرای این تکالیف است. صدا و سیما می‌تواند برنامه‌ای داشته باشد و نام دستگاه‌هایی که به تکالیفشان عمل نکردند را اعلام کند. بنابراین راهکارهای اجتماعی و قانونی و رسانه‌ای برای اجرای سند وجود دارد و به نظرم اگر حتی ۳۰ درصد سند ملی خواندن اجرا شود در حوزه کتاب و کتابخوانی تحولی شکل می‌گیرد.
* برسیم به مساله مهم نهاد کتابخانه‌ها که در این سال‌ها تیتر رسانه‌ها بوده است: وضعیت معیشت کتابداران چطور است؟ برای حل مشکلات آنان چه اقداماتی داشتید؟
معیشت کتابداران کلان مسئله ما بوده است. مدت مسئولیت من به سه سال نمی‌رسد، اما در این مقطع حدود ۱۲ مرحله اصلاح مسائل مالی، حقوقی و رفاهی داشتیم. اعمال فوق‌العاده‌های مناطق مرزی، مناطق جنگی، مناطق کمتر توسعه یافته یا افزایش فوق‌العاده ویژه، بخشی از این اقدامات بوده است.
معیشت کتابداران کلان مساله ما بوده است. مدت مسئولیت من به سه سال نمی‌رسد، اما در این مقطع حدود ۱۲ مرحله اصلاح مسائل مالی، حقوقی و رفاهی داشتیم. اعمال فوق‌العاده‌های مناطق مرزی، مناطق جنگی، مناطق کمتر توسعه یافته یا افزایش فوق‌العاده ویژه، بخشی از این اقدامات بوده است در بهمن ۱۴۰۲ هم یک پایه حقوق را به همکاران پرداخت کردیم. در بحث رفاهی هم اقداماتی مانند ارائه فرهنگ کارت، حکمت کارت، تخصیص هتل مشهد با کیفیت مناسبت انجام شد. همچنین بیش از پنج هزار نفر از همکاران شامل موضوع «جبران بخشی از خدمات» شدند. تبدیل وضعیت قرارداد همکاران، که براساس قوانین و مقررات مراحلی دارد و بعضاً متوقف مانده بود، را هم انجام دادیم. البته این موضوعات صرفاً تیتر بعضی از اقدامات ماست و هر کدام از آنها فرایندها و مراحل زیادی را برای اجرایی شدن پشت سر گذاشته و مکاتباتی در سطح رئیس جمهور و معاون اول داشته است. همچنین با سازمان اداری و استخدامی و برنامه و بودجه هم در موضوع معیشت همکاران مکاتبات فراوانی شکل گرفته است. وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز بارها این موضوعات را پیگیری کردند. نمی‌گویم مسئله معیشت کتابداران حل شده است، چون تورم وجود دارد، اما احکام همکاران ما منطبق بر قانون مدیریت خدمات کشوری است. باید در موضوعات رفاهی برای همکاران ما در نهاد اقدامی جدی برای تامین منابع مالی انجام شود.
* نهاد کتابخانه‌ها در این سال‌ها ارتباط نسبتاً خوبی با رسانه داشته است. نظر خودتان چیست؟
در دنیای فعلی نمی‌توان در خلأ کار کرد و توقع بازتاب کارها را داشت. ما محتاج به رسانه ایم. هم حاکمیت و هم دستگاه اجرایی باید برای رسانه احترام قائل باشند. معتقدم ارتباط سالم و پایدار هم به ما کمک می‌کند و هم به رسانه. اما اساساً نقد رسانه کمک می‌کند و سبب دیده شدن می‌شود. اگر شما جای بی اهمیتی باشید کسی به سراغ تان نمی‌آید.
در اغلب سفرهای استانی با اهالی رسانه استان‌ها نشست داشتم. اگرچه به دلیل گستردگی حوزه کاری خبرنگاران استانی، ارتباط با آنها کار آسانی نیست، اما زمانی که به میان رسانه‌ها می روید، به اصلاح ساختار کمک می‌کنید. برای نهاد هم ارتباط دوسویه با رسانه کمک کننده بوده است و از آن بهره برده است. من واقعاً به ضرورت این ارتباط باور دارم.