حمید علیزاده‌لاهیجانی*: در فصل تابستان استان‌های ساحلی دریای خزر به‌ویژه مازندران و گیلان پذیرای مسافرانی هست که بخشی از اوقات فراغت خود را برای شنا یا استراحت در ساحل می‌گذرانند. مخاطرات مهمی مسافران را می‌تواند تهدید کند که در صورت آگاهی از آن می‌توانند از گزند این مخاطرات در امان بمانند. معمولا مسافران در دریای توفانی وارد نمی‌شوند و شنا نمی‌کنند. اما در شرایط عادی که در دریا امواج معمولی مشاهده می‌شود و حتی در شرایطی که ممکن است دریا به ظاهر آرام باشد نیز برخی مخاطرات برای مسافران می‌تواند حادث شود. در اینجا به‌طور مختصر چگونگی شناخت این مخاطرات و پرهیز از آنها توضیح داده می‌شود.

جریان شکافنده

جریان شکافنده از نوع جریان‌ عمود بر ساحل است و منشأ آن موج است. حرکت آب پس از شکست موج به سوی ساحل و سپس بازگشت آن به سوی دریا سبب تشکیل جریان عمود بر ساحل می‌شود. هنگامی که موج در آب کم‌عمق می‌شکند، بخشی از انرژی موج سبب راندن آب به سوی ساحل می‌شود. آبی که به سوی ساحل آمده به دلیل اختلاف ارتفاع بر روی شیب ساحل به دریا باز می‌گردد. اما بازگشت آب به دریا یکنواخت نیست و ممکن است از مسیرهایی که بیشتر شبیه کانال است صورت گیرد. جریان‌هـایی که بدین گونه به سوی دریا حرکت مـی‌کنند، به جریان‌های شکافنده (Rip Current) معروف هستند. جریان‌های شکافنده در برخی موارد بسیار پرسرعت و قدرتمند هستند؛ به طوری که حتی شناگران ماهر را به طرف دریا می‌برند. اما این جریان‌ها از ساحل تا عمق حدود پنج متر قدرت بسیار دارند. در اعماق بیشتر به‌سرعت انرژی خود را از دست می‌دهند. اگر در ساحل بر روی پشته ماسه‌ای بایستیم یا جایی که مقداری ارتفاع دارد بایستیم، می‌توان جریان شکافنده را تشخیص داد. این جریان شبیه بادبزن دستی است که دسته آن در ساحل قرار داشته و پهنه آن به طرف دریا باشد. معمولا با کف و مواد شناور بیشتر دیده می‌شود. بیشترین قدرت جریان در کانال جریان (یا همان دسته بادبزن فرضی) است. با جست‌وجوی کلمه‌های Rip Current در اینترنت، ویدئو و تصاویر مختلفی می‌توانید ببینید تا در شناسایی جریان شکافنده به شما کمک کند. شنای مطمئن در دریا همانند شنا در دریاچه سد یا استخر آب نیست. علاوه‌بر مهارت در شنا باید ویژگی شنا در آب دریا را نیز شناخت. مهم‌تـرین نکته دوری‌جستن از جریان‌های شکافنده است. اگر کسی در جریان شکافنده قرار گرفت، نباید بترسد و در‌عین‌حال اعتمادبه‌نفس خود را باید حفظ کند. باید بداند گرچه در آب کم‌عمق این جریان بسیار قدرتمند است ولی به‌زودی در آب دریا مستهلک می‌شود. مبارزه با جریان شکافنده بیهوده است و اگر جریان شما را به سوی دریا می‌برد، هیچ‌گاه در جهت خلاف جریان تلاش نکنید تا خود را به ساحل برسانید. بهترین راه، شناکردن به موازات ساحل است؛ زیرا به‌زودی از محدوده جریان خارج می‌شوید و‌ آنگاه می‌توانید به سوی ساحل شنا کنید. البته اگر کسی به توان فیزیکی خود برای بازگشت اطمینان دارد، می‌تواند خود را به همراه جریان رها کند تا جریان در آب دریا مستهلک شود، سپس خود را به حالت مورب به ساحل برساند. البته شنا به موازات ساحل برای برگشت، بهترین راه‌‌حل است که در دستورالعمل‌های گاردهای ساحلی در بسیاری از کشورهای دنیا به شناگران ارائه می‌شود. اگر از ناجی‌های غریق در سواحل دریای خزر سؤال کنید، با اینکه اغلب دانش عمیقی از هیدرودینامیک سواحل ندارند، ولی بسیاری از آنها حضور جریان‌های شکافنده که شناگران را با خود به دریا می‌کشاند به‌خوبی می‌شناسند. سالانه در سواحل گیلان و مازندران مسافران زیادی گرفتار امواج دریا و جریان‌های ناشی از آنها می‌شوند. گرچه ممکن است بسیاری از آنها خارج از محدوده‌های تفریحی (که ناجیان غریق حضور ندارند) دچار سانحه شده باشند، اما آگاهی‌داشتن از چگونگی شنا در سواحل دریا می‌تواند به افرادی که قصد شنا در دریا را دارند کمک کند تا دچار مشکل نشوند.

موج مرده یا موج دورآ

ممکن است در هوای آفتابی یا ابری و در دریای آرام بدون وزش باد تند در حال شنا باشید یا در ساحل در حال استراحت باشید، و انتظار خطری از جانب دریا نداشته باشید. اما در دریای خزر و حتی بسیاری از دریا‌های دیگر با پدیده‌ای مواجه هستیم که به فارسی موج مرده یا موج دورآ گفته می‌شود. در اصطلاح دریایی به آن Swell می‌گویند. موج دورآ به امواجی گفته می‌شوند که از یک ناحیه توفانی که در فاصله‌ای دور از ساحل مورد نظر واقع است، می‌آید. به طور مثال اگر توفانی از جمهوری آذربایجان به سوی ترکمنستان حرکت کند و از ساحل ایران فاصله زیادی داشته باشد، در ساحل ایران وزش باد و امواج مرتفع را نمی‌بینیم. اما برخی امواج توفانی ترکیب شده و فاصله زیادی را طی می‌کنند تا به ساحل برسند. در این حالت مردمی که در ساحل هستند انتظار موج سهمگین را ندارند. از این رو شناگران و حتی آنهایی که در بخش خشکی ساحل هستند، ممکن است دچار حادثه شوند. این پدیده قابل پیش‌بینی کلی در مدل‌های هواشناسی و دریایی است. در‌عین‌حال شناگران و مسافران نیز باید هوشیار باشند اگر موج مرتفعی به سوی ساحل می‌آید از دریا خارج شوند و حدود 30 متر از مرز آب نیز فاصله بگیرند.

ماسه‌های سست

ساحل دریا در گیلان و شرق مازندران عمدتا ماسه است. ماسه‌های ساحلی سست هستند و منافذ آنها دارای آب و هواست. در هنگام توفان با ورود آب و هوای بیشتر در منافذ، ماسه‌های ساحلی سست‌تر می‌شوند. بنابراین پس از توفان اگر برای شنا وارد دریا شویم و پای خود را روی پشته‌های ماسه‌ای زیرآبی بگذاریم، ممکن است ناگهان مقداری فرو برویم که انتظارش را نداشته‌ایم. از این رو باید نسبت به این پدیده هوشیار باشیم. همچنین ممکن است در ساحل ماسه‌ای کنار دریا نیز در برخی موارد پدیده فرورفتن در ماسه دیده شود. حتی برای تفریح ساحلی از کندن بیش‌از‌حد ماسه باید پرهیز کرد، زیرا ممکن است ریزش کند و خارج‌شدن از آن سخت باشد.

* استاد پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی