خبرگزاری مهر؛ گروه مجله_ زهرا افسر: ماه محرم همیشه با خودش هم بو می‌آورد هم یک سری خاطراتی که فراموش شدنی نیستند؛ یکی از آن بوها، بوی اسپند است و یکی از خاطرات بچگی‌های ما، دنبال دسته‌های عزاداری رفتن. خدا می‌داند وقتی بچه‌تر که بودیم چه اشک‌هایی که نریختیم تا پدر و مادرهایمان یک طبل کوچک یا یک زنجیر کم‌جان برای‌مان بخرند و شب‌ها در دسته شانه به شانه اهالی محله زنجیر بزنیم و خوب گوش می‌دادیم تا ضرب طبل‌زن‌ها را به خاطر بسپاریم تا پای‌مان به خانه رسید بتوانیم همان ضرب را با طبل بچگانه خودمان اجرا کنیم.
پسرها وقتی بزرگ‌تر شدند دیگر به زنجیر و طبل قانع نبودند و یک علامت دسته کوچک کسی برای‌شان درست می‌کرد تا آنها هم علامت‌کشی دسته را تجربه کنند.
هنوز هم در بعضی مناطق دسته‌های عزاداری به همین صورت اجرا می‌شود؛ اما نکته مهم آن است که تمام دسته‌های عزا طبل‌زن و دمام‌زن و زنجیرزن ندارند. گاهی فقط یک مداح است و بلندگو. این چند روز در شبکه‌های اجتماعی فیلمی پر بازدید از حرم امام رئوف منتشر شده که یکی از مداحان اهل بیت (ع) به نام «حسین ستوده» دسته‌ای پر جمعیت داخل حرم برده و با همان حس و حال همیشگی‌اش می‌خواند: «شیرین‌تر از بغل مادر، حرم حسین…» و کسانی که از قبل اربعین با این نوع از مداحی‌ها راهی دیار عشق شده بودند تماماً با کلمه به کلمه این نوحه‌ها آشنایی دارند و از جان خود برای اباعبدالله فریاد می‌زنند و با ستوده هم‌خوانی می‌کنند که در نوع خودش بی‌نظیر است. او حالا توانسته در نوع خودش یکی از دسته‌های بزرگ عزاداری ایرانی‌ها به حساب بیاید.
از آل بویه تا قاجار همه حسین را صدا می‌زنند…
اولین کسانی که پایه عزاداری برای امام حسین (ع) را بنا نهادند، حضرت زینب (س) در کربلا و کوفه و شام و ام‌سلمه همسر پیامبر (ص) در مدینه، جابربن عبدالله انصاری در کربلا و آل بویه در ری بودند. سوگواری برای حسین‌بن علی در سرزمین‌های اسلامی به خصوص ایران در سال‌روز واقعه عاشورا انجام می‌شد و اینگونه نبود که دهه اول محرم را مراسم بگیرند و اولین عزاداری در ایران زمان حکومت آل بویه بود که برگزار شد. آل بویه از خاندان اصیل ایرانی و شیعی مذهب ساکن منطقه دیلمان ایران بودند که جد آنها ابوشجاعِ بویه پسر فنا خسرو دیلمی است و نسب آنها به بهرام گور ساسانی می‌رسد. قبل از آل بویه، شیعیان در ایران قدرتی نداشتند تا بتوانند آزادانه و علنی برای سرور شهیدان عزاداری کنند؛ اما چطور این عزاداری‌ها به بیرون از خانه‌ها کشیده شد؟ معزالدوله دیلمی که پایه‌گذار آل بویه عراق، خوزستان و کرمان بود دستور داد در روز عاشورا همه بازارها تعطیل شود و مردم در بیرون از منازل عزاداری کنند. تاریخ نگاران معتقدند که از همان روز به طور رسمی دسته‌های عزاداری شروع به کار در دستگاه امام حسین (ع) کردند و پس از برآمدن سلجوقیان دوباره عزاداری‌ها به خانه‌های شیعیان بازگشت و علنی برگزار نشد. در منطقه شرق آناتولی و آذربایجان و قسمت‌هایی از قفقاز محل زندگی ترک‌هایی معروف به قزلباش بوده است. قزلباش‌ها چند قبیله بودند که ائتلاف ایشان را قزلباش می‌گویند؛ زمانی که شاه اسماعیل به کمک قزلباش‌ها در ایران به حکومت می‌رسد دولت صفویه را تأسیس می‌کند. دولت صفویه اولین بار در تبریز، مذهب شیعه را مذهب رسمی دولتش اعلام می‌کند و به نوعی شروع دوباره دسته‌های عزاداری را اعلام می‌کند.
حسین، یک سنت ثابت
قزلباش‌ها که نیروی نظامی دولت صفویه بودند همراه خودشان، اسب و شمشیر و کتل و سنج و طبل داشتند و در ایام عاشورا همراه مردم عزاداری می‌کردند. آنها به دلیل اینکه نظامی بودند، عزاداری‌هایشان بیشتر بیشتر حالت حماسی و نظامی داشت. بعدها که صفویه بر کل ایران مسلط می‌شود و مذهب رسمی ایران شیعه می‌شود کم کم گونه‌های دیگری به عزاداری اضافه می‌شود مانند گونه‌های شاخ سین (شاه حسین) نمونه‌های این عزاداری در اطراف آذربایجان هنوز مرسوم است.
شاخ سین یک گونه عزاداری است که نظم خاصی دارد و افراد در کنار هم قرار می‌گیرند و با نظم خاصی همراه با به دست گرفتن شمشیر و با آهنگی که با نواخته شدن طبل‌ها ساخته می‌شود و با سرودن اشعار حماسی و آهنگین در «بحر رجز» مراسم را ادامه می‌دهند. پس از آن زنجیر زنی نیز اضافه شد، البته برخی منشأ آن را از هند و پاکستان می‌دانند و برخی از عرب‌ها اما سینه زنی با نظم خاص و دسته‌های خاص در دوره صفویه رواج پیدا می‌کند و همه گیر می‌شود و دسته‌ها و هیئت‌های عزاداری به راه می‌افتد و اشعار خاصی برای عزاداری در این دوره اضافه می‌شود. تا قبل از این دوره، اشعار ما بیشتر عربی بودند ولی از قرن نهم به بعد اشعار فارسی و ترکی هم اضافه می‌شود و گونه‌های عزاداری، تنوع بیشتری پیدا می‌کند یعنی مرثیه خوانی، مقتل خوانی، روضه خوانی، زنجیر زنی، شاخ سین (شاه حسین) و برخی دیگر نیز افزوده می‌شود و تقریباً یک سنت ثابت بر جای می‌ماند.
پس از صفویان، در دوره‌های زندیه و قاجاریه هم‌چنان این سنت پا بر جا بود و حتی در زمان حکومت ناصردین شاه عزاداری گسترده‌تر شد و از یک روز یعنی فقط روز عاشورا به دهه اول محرم و حتی ماه صفر هم افزایش پیدا کرد.
در ادامه این گزارش درباره چند دسته بزرگ می‌خوانیم:
دسته طویریج
دسته طویریج یکی از دسته‌های بزرگ عزاداری است که روز عاشورا در حرم امام حسین (ع) وارد می‌شود. عزاداران این دسته بزرگ و تاریخی با پای برهنه از شهری که در نزدیکی کربلای معلا قرار دارد، حرکت می‌کنند و در حالی که هروله می‌کنند و با دست بر سر و صورت خود می‌زنند، خودشان را به حرم سالار شهیدان، أبا عبدالله الحسین (ع) می‌رسانند و پس از زیارتی کوتاه مدت که چند دقیقه‌ای بیشتر طول نمی‌کشد، محل را ترک می‌کنند. این مراسم قبل از نماز ظهر و عصر از منطقه طویریج آغاز شده، به گونه‌ای که عزاداران نماز را در میانه راه و در نزدیکی خیمه‌گاه اقامه کرده و پس از خاموش کردن خیمه‌های آتش گرفته خود را به حرم امام حسین (ع) می‌رسانند. این دسته چند صد سال است که قدمت دارد و گویی نمادی از حرکت بنی اسد در عاشورای سال ۶۱ است.
گفته‌اند که یک سال روز عاشورا مرحوم علامه بحرالعلوم با عده‌ای از طلاب شهر کربلا به منظور خوش‌آمد گویی و استقبال به سمت بیرون شهر می‌روند. هنگامی که دسته طویریج وارد می‌شوند، ناگهان طلاب و همراهان مرحوم بحرالعلوم می‌بینند که ایشان با آن عظمت و مقام، عمامه و عبا و عصا را کنار گذاشته و خود را در میان عزاداران و سینه‌زنان انداختند و به سر و سینه می‌زنند.
زنان بنی اسد
دسته‌ی زنان بنی اسد، روز سوم شهادت اباعبدالله با سبدهای حصیری وارد حرم امام حسین (ع) می‌شوند و در آن روز کل حرم امام حسین (ع) پذیرای خانم‌ها می‌شود. سبدی که زنان در دست دارند نماد بوریایی است که امام و یارانش را در آن کفن کردند. تاریخ می‌گوید: زنان قبیله بنی اسد سه روز پس از شهادت امام حسین (ع) از کربلا عبور می‌کردند و تن بی کفن امام و یاران را زیر افتاب سوزان می‌بینند و غیرت‌شان قبول نمی‌کند که این تنها را همان جا رها کنند و چون کفن نداشتند امام و یاران‌شان را در یک حصیری که به آن بوریا می‌گفتند گذاشتن و دفن کردند. دسته عزاداری زنان بنی اسد از بزرگ‌ترین دسته‌های عزاداری و زنانه تاریخ است.
دسته چهل اختران
استان قم نیز که از گذشته در صف مهم‌ترین مراکز علوم اسلامی شیعی قرار گرفته از برپایی دسته‌های بزرگ و خاص عزاداری برای امام حسین (ع) بی نصیب نبوده و یکی از آنها «تکیه چهل اختران» قم است. هیئت عزاداری چهل اختران ۴۰۰ سال قدمت دارد و ازقدیمی‌ترین هیئت‌های قم است و در نزد مردم از احترام و جایگاه خاصی برخوردار است.
دسته این هیئت در روز عاشورا ۱۴۰ سال است که مسیر مزار پسر امام جواد (ع) در خیابان آذر قم تا حرم حضرت معصومه (س) را می‌پیماید. این دسته سوگواری برای عرض تسلیت به عمه سادات فاطمه معصومه (س) حرکتش را به سوی حرم آغاز می‌کند. درصف اول سادات نواده حضرت موسی مبرقع (پسر امام جواد) هستند که با لباس سبز و دستار سیاه از دیگران متمایز شده‌اند حضور دارند و صف دوم بیمارانی هستند که به امید شفا در روز عاشورا جزئی از این دسته می‌شوند در حالی این دسته به حرم حضرت معصومه (س) می‌رسد که سبزپوشانی که ابتدای دسته هستند، به حرم می‌رسند؛ اما انتهای دسته در خیابان آذر و محله چهل اختران هنوز در حال شکل‌گیری است. هیئت چهل اختران تنها و اولین هیئت سادات است که در قم تشکیل شده است و از همان ابتدا در همان محله امامزاده موسی مبرقع بنا شده و بسیار هم مورد احترام و توجه مردم قم و مسلمانان دیگر کشورهاست.
حسینیه اعظم زنجان
یکی دیگر از بزرگ‌ترین دسته‌های عزاداری ایرانی، دسته «حسینیه اعظم زنجان» است که بر اساس گزارشی از خود حسینیه، ساخت آن در دوره افشاریه قطعی بوده و در دوره صفویه محتمل است. علم فلزی نیز در حسینیه موجود است که تاریخ ساخت ۱۲۲۱ ق بر روی آن حک شده است.
این حسینیه بیشتر برای دسته‌ای که روز هشتم محرم دارد مشهور شده است. این دسته حرکت خود را از محل حسینیه اعظم شروع می‌کند و معمولاً همزمان با اذان مغرب به امام زاده ابراهیم زنجان پایان می‌یابد. فقط سال ۹۱ جمعیت این دسته افزون بر ۵۰۰ هزار نفر بوده و سالانه جمعیت آن افزایش پیدا می‌کند.