شرق: در سه سال گذشته، حدود 13 هزار هکتار از اراضی مشجر تهران یا آسیب دیده‌اند ‌یا تغییر کاربری پیدا کرده‌اند. نابودی باغات تهران‌ اگرچه اتفاق جدیدی نیست، اما نتیجه سوداگری زمین است. سوداگری هم خود معلولی از انحصار زمین و محدودکردن شهر است. به عبارت دیگر، با الحاق‌نکردن زمین به محدوده شهری، زمین‌های داخلی محدوده با کاربری مسکونی، ارزش قیمتی بسیار بالایی پیدا می‌کنند، در نتیجه صاحبان باغ‌ها و فضاهای سرسبز داخل شهر ترجیح خواهند داد کاربری زمین‌های خود را به کاربری مسکونی تغییر دهند و در این زمین‌ها ساخت‌وساز کنند.

روزگاری تهران را اگر از بالا نگاه می‌کردید، رنگ سبز باغ‌هایش به چشم می‌آمد. تهران، حتی پیش از آنکه پایتخت باشد و بزرگ‌ترین شهر کشور شود، به باغ‌های توت و صنعت ابریشم معروف بود. حالا دیرزمانی از آن روزها نگذشته‌، اما رنگ سبز از سطح شهر ناپدید شده است. وضعیت باغ‌ها و بوستان‌های تهران، سال به سال بدتر می‌شود. در چند روز گذشته، تصاویر ماهواره‌ای مربوط به بازه زمانی 20 مرداد 1400 تا 20 مرداد 1403 از تهران منتشر شد. این تصاویر نشان می‌دهد‌ 832 هکتار از پوشش گیاهی تهران در سه سال گذشته دچار تغییرات خیلی زیاد و پنج هزار هکتار دچار تغییرات با درجه زیاد شده‌اند و هشت هزار هکتار از باغ‌های شهر‌ در آستانه تغییر کاربری قرار دارند؛ این یعنی تهران را اگر از بالا نگاه کنید، دیگر رنگ سبزی به چشم نمی‌آید.

شهرداری تهران‌ علت نابودی باغات تهران را بی‌آبی می‌داند. معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان تهران در توضیح دلیل خشک‌شدن درختان تهران گفته است: «کاهش منابع آبی اعم از بارش و آب چاه و سن زیاد درختان پارک‌ها، عواملی است که درختان را مستعد آفت‌زدگی می‌کند». درحالی‌که محمد درویش، فعال محیط زیست، علت را سوداگری زمین می‌داند. به گفته او «کمبود آب در تهران یک دروغ بزرگ است؛ ردپای علت اساسی خشکاندن درختان تهران در چند سال اخیر را باید در سوداگری زمین و منافع شهرداری جست‌وجو کرد».

سرانه فضای سبز، 33 متر کمتر از جهان

نابودی درختان به تنهایی‌ مشکلی بزرگ است، اما زمانی که در یک شهر بزرگ مانند تهران باشد، مشکلات دوچندان می‌شود. بنا بر گزارش سازمان بهداشت جهانی، سرانه ایدئال فضای سبز برای هر نفر، حداقل 50 متر است. درحالی‌که به گفته علی‌محمد مختاری، مدیرعامل سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهر تهران، تا پایان سال 1402 به ازای هر شهروند تهرانی‌ فقط 17 متر فضای سبز وجود داشت. سرانه فضای سبز تهران، 33 متر از ایدئال جهانی کمتر است. خشک‌کردن درختان و نابودی باغ‌های تهران تا جایی پیش رفت که امروز از 730 کیلومتر مربع مساحت شهر تهران، فقط دو درصد اراضی‌ مشجر هستند. تهران در دهه 60، بیشتر از 16 هزار هکتار فضای سبز داشت. در حال حاضر و بنا بر گفته رئیس کمیته محیط زیست شورای شهر تهران، فقط هزار‌و 700 هکتار، معادل دو درصد باغات شهر، زنده مانده‌اند. شهرداری تهران در سه سال گذشته به بهانه کمبود منابع آبی، حدود 16 هزار درخت را فقط در سه پارک جنگی تهران خشک کرده است.

سوداگری ریشه درختان را خشکاند

ریشه نابودی درختان تهران در کجاست؟ در چند ماه گذشته و پس از خبر خشک‌شدن 16 هزار درخت در تهران، معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان تهران مدعی شد «کمبود منابع آبی» علت خشک‌شدن درختان شهر است. محمد درویش، فعال محیط زیست و عضو هیئت علمی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع ایران، درخصوص این ادعا می‌گوید: «کمبود آب در تهران یک دروغ بزرگ است؛ ردپای علت اساسی خشکاندن درختان تهران در چند سال اخیر را باید در سوداگری زمین و منافع شهرداری جست‌وجو کرد».

طبق آمار رسمی، بعد از اجرای قانون «ضوابط جلوگیری از افزایش محدوده شهرها» در سال 1378، کمربندی دور شهرها بسته شد. از آنجا که این کمربند مانع توسعه افقی شهرها و الحاق زمین به آنها بود، قیمت زمین‌های شهری را افزایش داد. گزارش‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد قیمت زمین در شهر تهران از سال 1370 تا 1400، رشدی حدود دو هزار برابری داشته است. هر مترمربع زمین در شهر تهران، سال 1370 به‌طور متوسط با قیمت 35هزار‌و 250 تومان معامله می‌شد؛ این عدد در سال 1400 به بیش از 72 میلیون تومان رسید. به عبارت بهتر، با الحاق‌نکردن زمین به محدوده شهری، زمین‌های داخلی محدوده با سرانه مسکونی ارزش قیمتی بسیار بالایی پیدا می‌کنند در نتیجه صاحبان باغ‌ها و فضای سرسبز داخل شهر ترجیح خواهند داد زمین‌هایشان به سرانه مسکونی تبدیل شود.

درویش در این‌ زمینه گفت: «در منطقه ۲۲ تهران که افزایش قیمت زمین به صد میلیون تومان هم رسیده است، شهرداری می‌تواند با تغییر کاربری تولید ثروت کند. به عبارتی درختان این منطقه مزاحم تولید ثروت شهرداری هستند، در نتیجه دستور قطع آبیاری آنها را صادر می‌کند. درواقع حیات و منفعت شهرداری در تداوم این وضعیت سوداگرانه زمین است». او در ادامه راجع به شرایط محیط‌ زیست تهران گفت: «اخیرا در بررسی رصد هوایی پارک جنگلی چیتگر متوجه شدم که تقریبا ۹۰ درصد درختان چیتگر خشک شده‌اند؛ این اتفاق یک جنایت بزرگ علیه محیط زیست شهر تهران است».

کم‌آبی بهانه است، اصل ماجرا انحصار زمین است

در چند دهه اخیر، رشد نجومی قیمت زمین‌های داخل محدوده شهری و حاشیه سود ساخت‌وساز در آنها، در حکم شتاب‌دهنده‌ای برای تخریب باغ‌ها و فضاهای سبز شهری عمل کرده است. به گفته درویش، به بهانه کم‌آبی از آبیاری درختان پارک جنگی سرخه‌حصار، لویزان و چیتگر جلوگیری شده است. این اتفاق سبب خشک‌شدن درختان می‌شود. پس از آن با قطع درخت، زمین برای ساخت برج‌های مسکونی آماده می‌شود. سوداگری و انحصار زمین‌ دلیلی است که منافع شهرداری را به نابودی باغات گره می‌زند.

سعید محمدی، کارشناس حوزه مسکن، به «شرق» گفت: «سوداگری، نتیجه انحصار زمین است. موافقان کمربند شهری و انحصار زمین می‌گویند زمین نیست. زمانی که کمربند شهری باز نشود، جمعیت باید در شهر تهران مستقر شود. درحالی‌که شهر تهران، بنا بر سند آمایش سرزمینی، به دلیل تراکم بالا‌ فاقد مزیت برای استقرار جمعیت و توسعه سکونتی است. یعنی شهر فعلی گنجایش تراکم جمعیت بیش از این را ندارد. همین سند می‌گوید‌ تهران زمین دارد و می‌تواند گسترش یابد. سند آمایش سرزمینی نشان می‌دهد امکان الحاق زمین به شهر تهران از سمت جنوب غرب به طرف رباط‌کریم و شهریار وجود دارد. این دو منطقه ظرفیت‌های خوبی برای سکونتگاه در پرند و اندیشه دارند».

این کارشناس مسکن در ادامه افزود: «طرفداران انحصار زمین به بهانه آسیب محیط زیست، مانع از الحاق زمین به محدوده شهری هستند. حال آنکه گسترش پیدانکردن شهر، آسیبی جدی برای محیط زیست و درختان است. انحصار زمین برای ملاکان و نهادهایی که صاحبان این زمین‌ها هستند، منفعت مالی دارد. همچنین شهرداری هم با تراکم‌فروشی از انحصار زمین نفع می‌برد. سیاست محدودکردن شهرها، تراکم ساختمان‌ها را در شهر زیاد کرده است. تراکم بالا و به تبع آن نبود زمین، باعث گرانی زمین و مسکن در شهر می‌شود. نتیجه این سیاست، گران‌شدن شهر تهران است».

کیفیت زیست شهری پایین با محدودکردن شهرها

در طرف دیگر ماجرا، حال درختان و مردم با انحصار زمین بد است. آلودگی هوا، تراکم جمعیتی بالا، ترافیک، قیمت بالای مسکن و نبود فضای سبز در شهر، از‌جمله مشکلاتی است که انحصار زمین برای مردم ایجاد کرده است. گزارش «مطالعه تطبیقی انواع تراکم جمعیتی در شهرسازی ایران و جهان» مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نشان می‌دهد‌ تهران در ردیف متراکم‌ترین شهرهای جهان است. بر اساس این گزارش، مناطق 22گانه تهران، با تراکم 149 نفر در هر هکتار، پس از داکا، بمبئی و کراچی چهارمین شهر متراکم جهان است.

باغ‌های تهران‌ به‌مثابه ریه‌های شهر بودند. هوای پاک، تراکم کم جمعیت و نبود ترافیک از محسنات وجود باغ‌ها بود. درخت‌ها که جایشان را به برج‌ها دادند، آلودگی هوا و آلودگی صوتی ساکن این شهر شدند. کیفیت زیست شهری مردم تهران‌ بعد از نابودی باغ‌ها بسیار پایین آمده است. محمدرضا مسجدی، متخصص ریه و مدیرعامل شبکه ملی پیشگیری از بیماری‌های غیرواگیر در سال گذشته گفته بود: «در شهر تهران سالانه بیش از سه‌هزارو 700 نفر به علت آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند و خسارت این پدیده در تهران بالغ بر ۲.۳ میلیارد دلار است». آنچه‌ مشخص است، این است که کاهش سریع زمین‌های مشجر تهران، به نفع مردم نیست و فقط سوداگران زمین از آن منتفع می‌شوند؛ بنابراین لازم است زمین‌ از انحصار دربیاید تا درختان و مردم شهر بتوانند زندگی کنند.