آب مجازی به آبی اطلاق می‌شود که در فرایند تولید محصولات کشاورزی و صنعتی در یک محدوده و سرزمین، مصرف می‌شود و سپس از طریق صادرات این محصولات به کشور‌های دیگر منتقل می‌شود. اهمیت آب مجازی در مدیریت منابع آبی و توسعه پایدار به‌ویژه در کشور‌های کم‌آب، بسیار مورد توجه است.

آب مجازی در سه دسته اصلی تقسیم‌بندی می‌شود: ۱-آب آبی: آبی که از منابع سطحی و زیرزمینی برای آبیاری و تولید محصولات استفاده می‌شود. ۲-آب سبز: آبی که از طریق بارندگی به صورت مستقیم در تولید محصولات نقش دارد. و ۳-آب خاکستری: آبی که برای رقیق‌سازی و دفع آلاینده‌ها در فرایند تولید، مصرف می‌شود.

اهمیت توجه به آب مجازی

توجه به آب مجازی به عنوان یک مفهوم کلیدی در مدیریت منابع آبی و رشد و توسعه پایدار، اهمیت بسزایی دارد. این اهمیت دست‌کم از دو جنبه اقتصادی و زیست‌محیطی قابل بررسی است:

نخست-اهمیت اقتصادی

الف-بهینه‌سازی مصرف آب؛ از مهم‌ترین مزایای توجه به آب مجازی، بهینه‌سازی مصرف آب است. کشور‌هایی که با کمبود منابع آبی مواجه هستند، می‌توانند با استفاده از واردات محصولات پرمصرف آبی، منابع آب خود را صرف تولید محصولاتی با ارزش‌افزوده بیشتر کنند. به این ترتیب، کشور‌ها قادر خواهند بود به طور اقتصادی‌تر و مؤثرتری از منابع آبی خود استفاده کنند.

ب-تجارت بین‌المللی؛ آب مجازی در تجارت بین‌المللی نقش دارد. کشور‌های صادرکننده محصولات کشاورزی و صنعتی از طریق صادرات این محصولات، آب مجازی را به کشور‌های دیگر منتقل می‌کنند و با این شیوه، درآمد اقتصادی خود را افزایش می‌دهند. به عنوان مثال، صادرات محصولات کشاورزی مانند پسته و خرما از ایران به دیگر کشورها، در افزایش درآمد ارزی کشور نقش دارد.

ج-کاهش هزینه‌های تولید؛ کشور‌ها می‌توانند راهبرد‌های مناسبی برای کاهش هزینه‌های تولید اتخاذ کنند. به عنوان مثال، واردات محصولات پرمصرف آبی از کشور‌هایی که منابع آبی فراوان دارند، به کاهش هزینه‌های تولید داخلی منجر می‌شود و به افزایش بهره‌وری اقتصادی یاری می‌رساند.

دوم-اهمیت زیست‌محیطی

الف-حفاظت از منابع آبی؛ توجه به آب مجازی می‌تواند به حفاظت از منابع آبی بینجامد. کشور‌هایی که با کمبود آب مواجه هستند، با مدیریت واردات و صادرات محصولات آبی، قادر خواهند بود تا فشار بر منابع آبی خود را کاهش دهند. این امر به‌ویژه در مناطقی که با بحران آب مواجه هستند، اهمیت زیادی دارد.

ب-کاهش آلودگی و تخریب محیط زیست؛ تولید محصولات پرمصرف آبی می‌تواند منجر به آلودگی منابع آبی و تخریب محیط زیست شود. با توجه به آب مجازی و مدیریت صحیح آن، از تولید محصولاتی که تأثیرات زیست‌محیطی منفی دارند، اجتناب شده و کاهش آلودگی و تخریب محیط زیست میسر می‌شود.

ج-کاهش اثرات تغییرات اقلیمی؛ تولید محصولات کشاورزی و صنعتی پرمصرف آبی معمولا با انتشار گاز‌های گلخانه‌ای همراه است. با مدیریت صحیح آب مجازی و کاهش تولید محصولات پرمصرف آبی، کاهش انتشار گاز‌های گلخانه‌ای و در نتیجه، کاهش اثرات تغییرات اقلیمی، قابل تصور است.

صادرات و واردات آب مجازی

الف- صادرکنندگان عمده: کشور‌هایی مانند ایالات متحده، برزیل، استرالیا و آرژانتین از بزرگ‌ترین صادرکنندگان آب مجازی در جهان هستند. این کشور‌ها به دلیل منابع آبی فراوان و تولید گسترده محصولات کشاورزی، حجم زیادی از آب مجازی را از طریق صادرات این محصولات، منتقل می‌کنند. براساس گزارش FAO در آستانه ۲۰۲۰، ایالات متحده با صادرات سالانه حدود ۲۰۰ میلیارد مترمکعب آب مجازی از طریق محصولات کشاورزی و صنعتی، بزرگ‌ترین صادرکننده آب مجازی در جهان است. برزیل و استرالیا نیز به ترتیب با صادرات ۱۳۰ و ۷۰ میلیارد مترمکعب در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

ب-واردکنندگان عمده: کشور‌های واردکننده آب مجازی عمدتا شامل کشور‌های خاورمیانه و شمال آفریقا، ژاپن و برخی از کشور‌های اروپایی هستند. این کشور‌ها به دلیل محدودیت منابع آبی و نیاز به واردات محصولات کشاورزی و صنعتی، حجم زیادی از آب مجازی را وارد می‌کنند. براساس گزارش Water Footprint Network در سال ۲۰۲۰، ژاپن با واردات سالانه حدود ۱۵۰ میلیارد مترمکعب آب مجازی، بزرگ‌ترین واردکننده آب مجازی در جهان بوده است. کشور‌های خاورمیانه و شمال آفریقا نیز با واردات مجموعا ۱۲۰ میلیارد مترمکعب آب مجازی در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

ایران و آب مجازی

ایران به عنوان کشوری در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا با اقلیمی خشک و نیمه‌خشک، با چالش‌های جدی در زمینه منابع آبی مواجه است. بهره‌برداری ناپایدار از منابع آبی، به ویژه در بخش کشاورزی که بیشترین مصرف آب را دارد، منجر به کاهش سطح منابع آبی زیرزمینی و کاهش کیفیت آب شده است. براساس آمار وزارت جهاد کشاورزی، حدود ۹۰ درصد از منابع آبی کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود که این میزان بهره‌برداری ناپایدار باعث کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و شورشدن آنها شده است.

کشور با منابع آبی محدود، از طریق صادرات محصولات کشاورزی و صنعتی، حجم زیادی از آب مجازی را به کشور‌های دیگر صادر می‌کند. براساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، کشور سالانه حدود ۲۲ میلیارد مترمکعب آب مجازی از طریق صادرات محصولات کشاورزی به کشور‌های دیگر صادر می‌کند. محصولات عمده صادراتی شامل پسته، خرما، زعفران و میوه‌های خشک هستند. صادرات محصولات صنعتی نیز بخش مهمی از آب مجازی کشور را شامل می‌شود. محصولات پتروشیمی، فولاد و سایر مواد معدنی از جمله محصولات صنعتی هستند که حجم زیادی از آب مجازی را در خود جای داده‌اند.

توجه به آب مجازی اهمیت زیادی در مدیریت منابع آبی و توسعه پایدار دارد. از نظر اقتصادی، بهینه‌سازی مصرف آب، افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌های تولید از مزایای کلیدی توجه به آب مجازی هستند. از نظر زیست‌محیطی، حفاظت از منابع آبی، کاهش آلودگی و تخریب محیط زیست و کاهش اثرات تغییرات اقلیمی از اهمیت‌های اصلی مدیریت صحیح آب مجازی محسوب می‌شوند. صادرات آب مجازی کشور، نقش مهمی در مدیریت منابع آبی و فرایند رشد و توسعه پایدار ایفا می‌کند. محدودیت منابع آبی در کشور، به دلیل عوامل مختلفی مانند تغییرات اقلیمی، بهره‌برداری ناپایدار، رشد جمعیت و توسعه شهری و کاهش کیفیت منابع آبی، در حال تبدیل به چالشی جدی است. در این شرایط، توجه به مصرف بهینه، مدیریت مناسب آب مجازی برای کاهش فشار بر منابع آبی داخلی و همچنین تدوین و اجرای سیاست‌های مناسب در این زمینه ضرورت دارد.