آب در مسیل بحران (۱۴)؛

معاون سابق محیط‌زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط‌زیست و کارشناس حوزه آب با تأکید بر اینکه از دهه 70 به بعد بیلان آبی ایران هرروز منفی‌تر شد، گفت: حفر بی‌ضابطه چاه‌ و برداشت ذخایر، وضعیت آبی ایران را به این حال و روز انداخته است.

خبرگزاری آنا ـ حسین بوذری؛ خشکسالی تهدیدی جدی برای کشورمان محسوب می‌‌شود و اینکه ایران در کمربند خشک زمین واقع شده، واقعیتی تلخ و انکارناپذیر است.

چالش‌های آبی نه‌تنها در ایران، بلکه در بسیاری از کشورهای جهان هم مسبوق به سابقه است و اگر گذری تاریخی به گذشته داشته باشیم، درمی‌یابیم که این کم‌آبی به زندگی پیشینیان هم رسوخ کرده بود، اما گذشتگان به‌نحوی با این چالش خود را سازگار کرده بودند.

ایران در سال‌های گذشته از محل بارش‌ها و تولید منابع آبی توانسته تا حدودی با چالش‌های آب مقابله کند، اما ممکن است در بلندمدت به مشکل بخوریم، البته نباید از کنار تکنولوژی به راحتی عبور کنیم، می‌توان با فناوری‌های پیشرفته تا حد بسیار زیادی از هدررفت آب جلوگیری و سفره‌های زیرزمینی را با هدایت سیلاب‌ها ساماندهی کرد.

خبرنگار آنا در ادامه بررسی دلایل بحران آب در کشور در قالب پرونده «آب در مسیل بحران» گفت‌وگویی را با حسن اکبری کارشناس حوزه آب و معاون سابق محیط‌زیست طبیعی سازمان حفاظت محیط‌زیست ترتیب داده است که بخش نخست این گپ و گفت در پی می‌آید:

آنا: همانطور که می‌دانید کم‌آبی و خشکسالی تهدیدی جدی برای حوزه سلامت و بهداشت به شمار می‌رود؛ به‌خصوص که معیشت کشاورزان هم به این موضوع گره خورده، وضعیت کنونی کمبود آب در کشور را ناشی از چه می‌دانید؟

اکبری: ایران در کمربند خشک زمین واقع شده و طبیعی است که با چالش‌های آب مواجه باشد، اما وقتی تاریخ را بررسی می‌کنیم می‌بینیم که گذشتگان با این کم‌آبی سازگار شده بودند، چگونه؟ با روش‌هایی مانند قنات که یک سازه پایدار است، به‌طوری که بخشی از آب را برداشت می‌کردند که در حقیقت جایگزین می‌شده و مشکل خاصی را در اکوسیستم‌ها ایجاد نمی‌کرد تا اینکه بشر به جایی رسید که با تکنولوژی، تغییرات گسترده‌ای را در طبیعت ایجاد کرد، براین اساس حفر چاه، برداشت آب از چاه‌های زیرزمینی به‌وسیله پمپ یا انتقال آب از چشمه‌ها، رودخانه‌ها یا ایجاد سد‌های بزرگ را در دستورکار قرار داد.

طبیعتاً این موارد به صورت مقطعی و کوتاه‌مدت موجب شکل‌گیری توده و رونق موقت کشاورزی و بهتر شدن وضعیت دسترسی به منابع آبی برای ما شد.

اما متأسفانه در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ که توسعه اتفاق افتاد، چاه‌های بیشتری حفر شد و برداشت ذخایر افزایش پیدا کرد و عملاً آینده‌نگری درستی از منابع آبی صورت نگرفت، یعنی متخصصان و کارشناسان آب در دستگاه‌های متولی به صدور مجوز توجه نکردند یا اگر به این آینده‌نگری توجهی صورت گرفت در سیاست‌گذاری دستگاه نشان داده نشد و این موجب شد از سهم زیاد (بخش زیادی) منابع آبی‌ استفاده کنیم و سهم آیندگان را هم برداشت کردیم و با تراز منفی مواجه شدیم و این برداشت وجود دارد، به‌طوری‌که روزبه‌روز بیلان آبی ایران منفی و منفی‌تر می‌شود.

آنا: فکر می‌کنید این شرایط نابسامان آبی بر معیشت کشاورزان تأثیر گذاشته است؟

اکبری: بله همینطور است. در چنین شرایطی نه‌تنها توقعی که برای معیشت کشاورزی آبی ایجاد کردیم، دچار مشکل می‌شود، بلکه انواع توسعه صنعتی، خدماتی و سایر توسعه که نیاز به آب زیاد داشت، با مسئله مواجه خواهد شد.

در حقیقت اکوسیستم‌ها در شرایط طبیعی دچار یک به‌هم ریختگی می‌شوند، یعنی کویر‌ها، باتلاق‌های متعدد و تالاب‌هایی در کشور وجود داشت که به صورت فصلی دارای آب بودند و در برخی از فصول اگر آب نداشتند، رطوبت داشتند و مجموع این شرایط موجب می‌شد پوشش گیاهی مناسبی اطراف آنها شکل بگیرد و از تبدیل شدن آنها به کانون گرد و غبار جلوگیری کند، ضمن اینکه جوامع محلی اطراف وابسته به این شرایط بود که ایجاد شده است. آنها هم به‌دلیل برداشت بی‌رویه از منابع آبی، شرایط‌ زیستی، طبیعی، تنوع زیستی، گیاهی و جانوری به مشکل خورده‌اند و معیشت جوامع با آبیاری با مسائل متعددی مواجه شده است.

در چنین شرایطی مهم‌ترین کاری که باید دستگاه متولی آب در کشور انجام دهد، مدیریت مصرف است، پیش از اینکه دائماً به فکر ایجاد منابع آبی طبیعی از طریق دریا یا چاه‌های عمیق باشیم بهتر است ابتدا به سمت مدیریت مصرف انرژی تمرکز کنیم و این مدیریت مصرف مربوط به آب شرب، بازیافت آب، استفاده مجدد از آب و مدیریت آب در بخش کشاورزی است.

اگر نتوانیم مصرف را مدیریت کنیم، تولید منابع آبی ممکن است در کوتاه‌مدت برخی از مشکلات ما را رفع کند، اما در بلندمدت چالش‌ها و مسائل ما را بیشتر خواهد کرد، البته اشکالاتی در برنامه‌ریزی و سیستم اداره کشور به‌لحاظ تصمیم‌گیری پیرامون مسائل آبی وجود دارد.

طبیعتاً وقتی تخصیص، مصرف و اجازه به برداشت و سازه‌های آبی بزرگ در یک دستگاه متمرکز می‌شود، به‌دلیل خطا‌ها و ناتوانایی دستگاه‌ها مقابل فشار‌هایی که در برابر پروژه‌های آبی وجود دارد، نتواند پایدار پیش برود.

آنا: جنگل نقش غیرقابل انکاری در تولید آب دارد، متولیان حفظ جنگل چه رسالتی در قبال مقابله با چالش کم‌آبی و بهره‌گیری صحیح از آب‌های زیرزمینی و سیلاب‌ها دارند؟

اکبری: اگر موضوع تخصیص آب به دستگاه‌هایی که جنبه نظارتی دارند و مدیریت طبیعت هم با آنهاست، برای تصمیم‌گیری پیرامون تخصیص دخیل داده شود می‌تواند مؤثرتر باشد، اما باید بپذیریم که جنگل نقش بسیار مهمی در تولید آب دارد.

از سوی دیگر جنگل مؤلفه طبیعی بسیار مهم در پایداری محیط در کشور ماست و نباید دستگاهی که متولی حفظ جنگل است، نقشی در تخصیص منابع آبی نداشته باشد. این جنگل ممکن است در حوزه محیط زیست یا بخشی در حوزه اختیارات منابع طبیعی باشد و به نظر می‌رسد اگر این دستگاه‌ها نقشی در حوزه تخصیص داشته باشند، حساسیت‌ها بالاتر می‌رود و منابع آبی بهتر می‌شود.

سال‌های اخیر وزارت نیرو بر مشکلات این موضوع واقف شده و در برخی استان‌ها فعالیت‌ خوبی دارند و سند سازگاری با کم‌آبی تهیه شده، اما در اجرای این سند توفیق چندانی نبوده است؛ ازجمله اضافه برداشت، چاه‌های غیرمجاز و …، ضمن اینکه مجوز‌های صادر شده در بعضی از شهرها بیش از ظرفیت طبیعی است و نیاز است عزم ملی و جدیت بیشتری در مدیریت مصرف آب اتفاق بیفتد که چالش‌ها بیشتر از این خودش را نشان ندهد.

ادامه دارد…