در یک پژوهش بررسی شد؛

در مطالعه حاضر، شرایط موجود و چالش‌های حق بهره برداری از نتایج رساله‌ها و پایان نامه‌های دانشجویی در دانشگاه‌های دولتی ایران مورد بررسی قرار گرفته است.

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری آنا، ازآنجاکه دانشگاه های دولتی از منابع عمومی تأمین مالی می شوند، انتظار می رود نتایج فعالیت های آنها و به طور خاص، نتایج پایان نامه ها و رساله های دانشجویی، در جهت تأمین منافع عمومی، مورد بهره برداری قرار گیرند. هرساله تعداد زیادی تحقیقات علمی توسط دانشجویان تحصیلات تکمیلی انجام می شود که به رغم هزینه های صرف شده و گاهاً نتایج علمی ارزشمند به دست آمده از آنها، بهره برداری شایسته منجر به ایجاد ارزش از آنها انجام نمی گیرد. با وجود قوانین و ضوابط موجود و مرتبط با موضوع بهره برداری از نتایج پایان نامه ها و رساله های دانشجویی، هنوز چالش هایی در این زمینه وجود دارد.

مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی با عنوان «چالش‌های حق بهره‌برداری از پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشجویی دانشگاه‌های دولتی ایران» مطرح می‌کند که دارایی‌های فکری نقش و جایگاه مهمی در اقتصاد جهان به خود اختصاص داده‌اند که با رشد و توسعه فناوری و افزایش سهم آن در تمامی جنبه‌های زندگی بشری به‌طور روزافزون در حال گسترش است. ازاین‌رو آشنایی با انواع حقوق مالکیت فکری و اصول مدیریت آن، برای تجاری‌سازی دانش و فناوری تولید شده در دانشگاه (به‌عنوان کانون اصلی تولید دانش و فناوری)، امری ضروری است. یکی از منابع ایجاد دارایی‌های فکری در دانشگاه‌ها، پژوهش‌های انجام شده توسط دانشجویان تحصیلات تکمیلی در قالب پایان‌نامه‌ها و رساله‌هاست که به‌دلایل مختلفی اغلب بلااستفاده باقی می‌مانند. 

این گزارش بیان می‌کند که حقوق مرتبط با دارایی‌های فکری به دو دسته حقوق مادی و حقوق معنوی قابل تقسیم است. حقوق مادی مرتبط با مالکیت فکری، حقوقی قابل‌انتقال است که به مالکیت مزایای حاصل از بهره‌برداری مالی و اقتصادی از طریق تجاری‌سازی اشاره دارد. حقوق معنوی مرتبط با مالکیت فکری نیز به‌حق بهره‌برداری معنوی از دارایی فکری (نظیر درج در رزومه، اظهار در نشست‌ها و کنفرانس‌ها، نمایش در وب‌سایت‌ها) اشاره دارد که این حق، متعلق به فرد / افرادی است که دارایی فکری را خلق کرده است و غیرقابل انتقال است. در مبحث چهارم فصل اول قانون حمایت از مالکیت صنعتی، مصوب ۱۴۰۳.۳.۱ مجلس شورای اسلامی نیز به این موضوع پرداخته شده‌است. موضوع مورد بررسی در این گزارش بر دسته اول، یعنی حقوق مادی دارایی‌های فکری تمرکز دارد.

در این گزارش آمده است که در ایران، در مورد دانشگاه‌های دولتی، طبق اصل سی‌ام قانون اساسی و دیگر قوانین موضوعه کشور، تحصیل در این دانشگاه‌ها رایگان بوده و رساله‌ها و پایان‌نامه‌ها با حمایت دولتی و از محل بودجه‌های عمومی تأمین مالی می‌شوند، بنابراین نتایج حاصل از آنها نیز باید در جهت منافع عمومی مورد بهره برداری قرار گیرد. علاوه بر این در ماده ۱۹ قانون ارتقای سلامت نظام اداری و مقابله با فساد مصوب سال ۱۳۹۰ بر این مهم تأکید شده‌است. 

این گزارش توضیح می‌دهد که با وجود ضوابط و قوانینی در زمینه حقوق مالکیت فکری ناشی از پایان‌نامه‌ها و رساله‌های، هنوز چالش‌هایی در این زمینه وجود دارد. هرساله تعداد زیادی تحقیقات علمی توسط دانشجویان تحصیلات تکمیلی انجام‌می‌شود. برای مثال در سال ۱۴۰۲، نزدیک به ۲۰۰ هزار پایان‌نامه و رساله دانشجویی در سامانه ملی ثبت پایان‌نامه، رساله و پیشنهاده (پروپزال) پژوهشگاه، علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) ثبت شده‌است. بااین‌حال به‌رغم هزینه‌های صرف شده و گاهاً نتایج علمی ارزشمند به‌دست آمده از آنها، بهره‌برداری شایسته منجر به ایجاد ارزش از آنها انجام نمی‌گیرد. در این گزارش شرایط موجود و چالش‌های حق بهره‌برداری از نتایج رساله‌ها و پایان‌نامه‌های دانشجویی در دانشگاه‌های دولتی ایران مورد بررسی قرار خواهد گرفت. 

این گزارش بیان می‌کند که بررسی‌ها نشان می‌دهند که قوانین و ضوابط در زمینه حق بهره‌برداری از نتایج پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشجویی در دانشگاه‌های دولتی وجود دارد و اغلب دانشگاه‌ها نیز مستنداتی تحت عنوان آیین‌نامه، شیوه‌نامه یا دستورالعمل مالکیت فکری به تصویب رسانده‌اند. در بیشتر دانشگاه‌ها، مالکیت مشترک دانشگاه و پدیدآورنده و در برخی نیز مالکیت دانشگاه و یا پدیدآورنده به‌تن‌هایی پذیرفته شده‌است. بررسی ضوابط دانشگاه‌های منتخب در رابطه با مالکیت فکری و به‌طور خاص، حق بهره‌برداری از نتایج پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشجویی نشان می‌دهند که ضوابط برخی دانشگاه‌ها کامل‌تر، مفصل‌تر و با جزئیات بیشتری تدوین شده و برخی دیگر کلی‌تر و با جزئیات کمتر. مقایسه آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های مورد بررسی با شرایط مالکیت مادی و معنوی ذکر شده در صفحات نخست پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها نشان‌می‌دهد که اغلب این شرایط با دقت کم و گاهی مغایر با آیین نامه دانشگاه‌ها تدوین‌شده‌اند.

این گزارش در ادامه چالش‌های این حوزه را برشمرده و که شامل این موارد می‌شود؛ عدم تفکیک بین دانشجویان بهره‌مند از مزایای آموزش رایگان و دانشجویان شهریه‌پرداز و یا دانشجویان مشمول آموزش رایگانی که هزینه انجام پژوهش را خود متقبل می‌شوند، شفاف نبودن چگونگی تحقق منافع عمومی و حداکثر کردن منفعت عایدی کلان جامعه در اهداف تعریف شده در تدوین آیین‌نامه‌ها یا اسناد مالکیت فکری دانشگاه‌ها، نبود الزام قانونی برای شناسایی، ثبت، تجاری‌سازی و بهره‌برداری از دارایی‌فکری خلق شده در نتیجه پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها برای دانشگاه‌ها به‌عنوان مالک عمده این دارایی‌ها، عدم شفافیت کامل در نحوه تقسیم سهم بین دانشجو و اساتید راهنما و مشاور، نبود فقدان شناخت و نگرش مناسب نسبت به دارایی‌های فکری به‌عنوان منبع درآمد و تأمین مالی برای دانشگاه‌ها، با توجه به کاهش بودجه‌های دولتی نسبت به هزینه‌های آنها، نبود سازوکار مشخص برای رصد و شناسایی تخلفات این حوزه به‌ویژه در صورت ثبت و بهره‌برداری از دارایی‌های فکری حاصل از پایان‌نامه یا رساله توسط یکی از پدیدآورندگان (اساتید یا دانشجو) مغایر با ضوابط، قوانین یا آیین‌نامه‌های مربوطه، بدون رعایت حقوق و سهم دانشگاه و طولانی بودن فرایند و هزینه‌های بالای ثبت اختراع بین‌المللی که باوجود حمایت‌های مالی مراکز مرتبط انگیزه ثبت اختراع را برای ذی‌نفعان کاهش می‌دهد. 

این گزارش در ادامه به ارائه راهکار‌ها و پیشنهاداتی در این زمینه می‌پردازد که شامل این موارد می‌شود؛ ارائه بسته‌های تشویقی برای ایجاد انگیزه در بهره‌برداری از نتایج پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها، برای دانشگاه‌ها، اساتید و دانشجویان. از جمله تأثیر میزان اثربخشی فعالیت‌ها در این حوزه بر میزان تخصیص بودجه به دانشگاه‌ها، ارتقای اساتید، تسهیم بهینه درآمد‌های حاصل از تجاری‌سازی جهت تأمین منافع مالی دانشگاه‌ها، اساتید و دانشجویان، شفافیت بیشتر در قوانین و ضوابط مربوطه به‌خصوص در زمینه مسئولیت شناسایی، ثبت، حفاظت و بهره‌برداری از نتایج، نحوه تخصیص مالکیت و تسهیم درآمد؛ مانند تأثیر میزان استفاده و بهره‌برداری از منابع و امکانات عمومی در ایجاد نتایج و میزان مشارکت هر یک از طرف‌ها در ایجاد و تجاری‌سازی نتایج، افزایش آگاهی، ایجاد نگرش صحیح و توسعه قابلیت‌ها و مهارت‌های لازم برای شناخت و بهره‌برداری بهینه از دارایی‌های فکری در میان مدیران دانشگاه، اساتید، پژوهشگران و دانشجویان، تقویت ساختار‌های حمایتی و تسهیلگر در دانشگاه‌ها مانند دفاتر انتقال فناوری در دانشگاه، که با ارائه مشاوره‌ها و حمایت‌های تخصصی در زمینه‌های مختلف کسب‌وکار، مالی، حقوقی و…، زمینه بهره‌برداری بهینه از نتایج حاصل از پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها را فراهم می‌سازند، ایجاد سازوکار‌های نظارتی و گزارش‌گیری از دانشگاه‌ها در مورد میزان تحقق قوانین ابلاغی به‌ویژه اقدامات انجام شده در راستای تحقق ماده (۵) قانون جهش تولید دانش‌بنیان و اخذ تعهد از پدیدآورنده (با بیشترین سهم) و تعیین بازه زمانی مشخص جهت بهره‌برداری از حقوق مادی اثر و انتقال آن به‌غیر پس از گذشت زمان تعیین‌شده.