مژگان صمدی-پژوهشگر مسائل فرهنگی روسیه: ‌از اواسط نوامبر مسکو به استقبال سال نو رفت؛ هزاران درخت کریسمس در خیابان‌ها و میدان‌ها و پارک‌های شهر نصب و تزیین شد و صدها کیلومتر ریسه بر پنجره‌ها و دیوارها آویزان. صدها کنسرت‌ و تئاتر و نمایش و دیگر برنامه‌های هنری به اجرا درآمد و سوپرمارکت‌های شهر پر شد از انواع مواد غذایی و نوشیدنی‌های مخصوص سال نو.

چند شب مانده به سال نو، سری به مرکز مسکو و کریسمس‌مارکت در میدان سرخ می‌زنم. اکثرا توریست‌ها روس هستند. توریست‌های خارجی هم غالبا از کشورهای آسیای جنوب شرقی، خاورمیانه و آفریقا. از توریست‌های غربی و صدای گفت‌وگو به زبان‌های اروپایی خبری نیست. از زوجی روس حدودا 40‌ساله که برای گذراندن تعطیلات به مسکو آمده‌اند و از زیبایی شهر حسابی لذت می‌برند، ‌می‌پرسم:

– به نظر شما هزینه زیادی صرف تزیین شهر نشده؟

– بودجه مسکو کم نیست. هر‌چه نباشد پایتخت است.

– بله، اما کشور در حال جنگ است و خانواده‌هایی عزادار. فکر نمی‌کنید این حد از جشن‌گرفتن باعث رنجش آنها شود؟

– خب، این جشن فقط یک بار در سال است، در ضمن ما زمان جنگ جهانی دوم هم سال نو را حتما جشن می‌گرفتیم… .

دانشجویی که اهل مسکو نیست و بعد از تمام‌شدن امتحانات ترم برای استراحت به پایتخت آمده، می‌گوید: «من موافقم که جشن‌گرفتن در این شرایط خیلی انسانی نیست، اما نمی‌شود مرتب به جنگ و مشکلات فکر کرد؛ بعضی وقت‌ها نیاز داری کمی ریلکس بشوی تا بتوانی دوام بیاوری». چند خانم و آقای مسکویی که ظاهرشان نشان می‌دهد از شرایط اقتصادی خوبی برخوردار هستند، با لبخند و مغرورانه می‌گویند: «ما روس‌ها دوست داریم همه چیز در حد عالی باشد؛ هر سال جشن‌گرفتن‌ ما همین‌طوری است. خاص مسکو هم نیست؛ همه جای کشور همین‌طور است».‌

گزارش مرکز تحقیقات افکار عمومی روسیه نشان می‌دهد که روس‌ها عموما از زندگی خود در سال 2024 راضی بوده‌اند و به آینده امیدوار؛ 53 درصد از پرسش‌شوندگان سال را به‌طور شخصی رضایت‌بخش تلقی کرده‌اند و 68 درصد هم پیش‌بینی کرده‌اند که سال 2025 برای آنان خوب و موفقیت‌آمیز خواهد بود.

اگر‌چه 70 درصد روس‌ها شرایط کشور را در سالی که گذشت «سخت» توصیف کرده‌اند، اما خوش‌بینی آنان بر ناامیدی غلبه کرده و تنها 40 درصد از پرسش‌شوندگان انتظار دارند روسیه در سال پیش‌رو شرایط سختی داشته باشد. صرف هزینه فراوان برای تزیین شهر در آستانه سال نو و زیباسازی آن به شکلی اغراق‌آمیز را می‌توان به جایگاه مسکو در نگاه انسان روس برای عبور از مراحل حساس تاریخی مربوط دانست.

همچنین خوش‌بینی روس‌ها نسبت به بهتر‌شدن وضعیت کشور در سال جدید، به ایمان قوی آنان به روسیه و توانایی‌اش در گذار از بحران‌های تاریخی برمی‌گردد. این ادعا از طریق بررسی نظرسنجی‌هایی قابل اثبات است که نشان می‌دهند ارتباط شهروندان روس با ارزش‌های زیربنایی فرهنگ شوروی و نیز روسیه تزاری مستحکم بوده و هیچ‌گونه شکاف معناداری مشاهده نمی‌شود. برای مثال، طبق نظرسنجی‌های 30 سال اخیر درباره «اولین 10 شخصیت تأثیرگذار در طول تاریخ و در میان تمام ملل»، استالین همواره انتخاب اول روس‌ها بوده است. بعد از او ولادیمیر لنین، الکساندر پوشکین (1799-1837) و پتر کبیر (1672-1725) قرار دارند. در 21 سال اخیر پنجمین انتخاب روس‌ها ولادیمیر پوتین بوده است.

از نظر روس‌ها 17 نفر از اولین 20 شخصیت تأثیرگذار در طول تاریخ و در بین تمام ملل از میان تزارهای روس، شخصیت‌های‌ نظامی، علمی و ادبی قبل از شوروی و روسیه قرن بیستم بوده‌اند. سه شخصیت غیر‌روس در این فهرست 20نفره عبارت‌اند از آلبرت انیشتین (1879-1955) (انتخاب نهم)، ناپلئون بناپارت (انتخاب هجدهم) و هیتلر (انتخاب بیستم). روس‌ها شکست این دو شخصیت تاریخی را در جنگ‌های 1812 و 1945 از افتخارات روسیه برشمرده و بر این باورند که اروپا، آزادی خود را مدیون روسیه است.

شهروندان روس نه‌تنها برای روسیه و شخصیت‌های برجسته آن جایگاه خاصی در تاریخ قائل هستند، بلکه به برتری خود نسبت به سایر ملل هم باور دارند. نتایج بخش کوچکی از یک نظرسنجی‌ که از سال 1992 به‌طور دوره‌ای در روسیه انجام می‌شود، این ادعا را ثابت می‌کند‌. در جدول پیش‌رو نتایج این نظرسنجی منتشر شده است.

به عبارت دیگر، رضایت عمومی روس‌ها از زندگی خود در سال 2024 و خوش‌بینی آنان در رابطه با بهترشدن اوضاع کشور در سال 2025 را می‌توان به تمایل فرد روس به فاصله‌گرفتن از واقعیت‌های تلخ و پناه‌بردن به تصورات و تعاریف شیرین و امیدوارکننده از خود و سرزمین روسیه مرتبط دانست.

مفتخر‌بودن به خود و ایمان به نقش تاریخی روسیه و خوش‌بینی نسبت به کاردانی رهبران مقتدر آن، اصلی‌ترین دلایل حمایت 76‌درصدی روس‌ها از «عملیات نظامی» این کشور در اوکراین است. بی‌شک جنگ با اوکراین، روس‌ها را گرد رهبرشان جمع کرده است. طبق نظرسنجی‌های Levada Centre در اکتبر 2024 میزان حمایت از ولادیمیر پوتین نسبت به چند ماه قبل از شروع جنگ با اوکراین‌ 22 درصد افزایش یافته، در‌حالی‌که میزان مخالفت با او در این دوره زمانی 19 درصد کاهش داشته است. از نظر عموم روس‌ها، وطن تنها در سایه رهبری فردی مقتدر و دولت مرکزی قوی می‌تواند روی صلح و پیشرفت را ببیند.

در نظرسنجی اخیر این مرکز در رابطه با سؤال «اگر یکی از خویشان یا دوستان نزدیک شما برای رفتن به عملیات نظامی ثبت‌نام کند آیا از تصمیمش حمایت می‌کنید؟» 40 درصد پاسخ مثبت داده‌اند و 41 درصد از این افراد دلیل حمایت خود را از چنین تصمیمی نیاز وطن به دفاع عنوان کرده‌اند و شش درصد بر این باور بوده‌اند که حضور نیروهای روسیه در اوکراین، جنگ علیه فاشیسم است. بنابراین عجیب نیست وقتی در ویترین کیوسک‌های روزنامه‌فروشی‌ در مسکو، تقویم‌های سال 2025 با آرم داس و چکش شوروی و عکس استالین و عبارت «ما پیروزیم (1945-2025)» در زیر آن دیده می‌شوند.

زنده‌کردن یاد و خاطره استالین که عامل اصلی پیروزی روسیه بر فاشیسم تلقی می‌شود، در کنار حمایت قاطع روس‌ها از پوتین، نشان می‌دهد که وظیفه تصمیم‌گیری برای نحوه دفاع از وطن بر عهده رهبر مقتدر است و نه در محدوده اختیارات ملت. همین تلقی ادامه «عملیات نظامی» روسیه در خاک اوکراین را به موضوعی روتین برای روس‌ها تبدیل کرده است. نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد تعداد افرادی که اخبار جنگ را اصلا دنبال نمی‌کنند نسبت به هفته‌های اول شروع این جنگ از هشت به 15 درصد رسیده و ‌افرادی که اخبار جنگ را به دقت دنبال می‌کنند، هشت درصد کاهش پیدا کرده است.

اگر‌چه دنبال‌کردن اخبار جنگ برای بسیاری از روس‌ها یک اولویت نیست، اما پیامدهای اقتصادی آن و تأثیرات تحریم‌های غرب در زندگی روزمره برایشان بسیار مهم است. رئیس‌جمهور روسیه در آخرین روزهای 2024 به ملت دلگرمی داد که «اقتصاد روسیه در حال حاضر اولین در اروپا و چهارمین در جهان است»؛ با‌این‌حال افزایش نرخ بهره، افزایش قیمت‌ها، تعرفه‌های مسکن و خدمات عمومی و افزایش نرخ دلار (که در سال گذشته از 89 به 103 روبل افزایش یافت) از سوی روس‌ها به‌عنوان رویدادهای بسیار مهم سال 2024 معرفی شده‌اند.

این در حالی است که هزینه‌های نظامی در سال 2025 برای اولین بار در تاریخ مدرن روسیه از هزینه‌های اجتماعی فراتر خواهد رفت و تقریبا 40 درصد از کل بودجه کشور به مصرف سازمان‌های دفاعی و امنیتی خواهد رسید؛ وضعیتی که از زمان فروپاشی شوروی بی‌سابقه بوده است. به همین دلیل نظرسنجی‌های رسمی در داخل کشور نشان می‌دهند که تمایل به پایان این جنگ در میان طرفداران پوتین رو به افزایش است.

در پاسخ به پرسش «آیا روسیه باید به جنگ ادامه دهد یا به طرف مذاکره برای صلح برود؟» 55 درصد پاسخ‌دهندگان از مذاکره حمایت کرده‌اند. در پاسخ به سؤال «اگر زمان به عقب برمی‌گشت شما جلوی جنگ را می‌گرفتید یا از شروع آن استقبال می‌کردید؟» 40 درصد گفته‌اند مانع شروع آن می‌شدند و 17 درصد گفته‌اند قادر به پاسخ‌گویی نیستند. یک نظرسنجی انجام‌شده توسط رسانه مستقل روسی مدوزا نیز نشان می‌دهد که بیش از نیمی از حامیان ولادیمیر پوتین خواهان مذاکره برای صلح با اوکراین هستند.

به درستی نمی‌توان گفت که ادامه این جنگ‌ که به تحکیم روابط ملت-‌رهبر و بسته‌شدن فضای کشور انجامیده، از نظر حاکمان روسیه یک نعمت است یا مصیبت. تحلیلگران مرکز تحقیقات افکار عمومی روسیه بر این باورند که اگر‌‌چه تلاش حاکمیت روسیه برای محدودکردن صدای معترضان بالقوه خطرناک است، اما این اقدامات در سال گذشته به اعتراضات بیشتری منجر نشده است.

با مرگ ناوالنی در مارس 2024، اعتراضات غیر‌سیستماتیک در روسیه رهبر ایدئال خود را از دست داده، روند تفرقه در میان اپوزیسیون تشدید شده، اعتراضات به حاشیه رفته و فعالیت‌های اپوزیسیون بیش از پیش ناکارآمد شده است. با‌این‌حال، نظرسنجی‌ها نشان می‌دهند که محدودیت دسترسی به اطلاعات آزاد، از‌جمله قطع دسترسی به یوتیوب، بعد از موضوع جنگ با اوکراین (13 درصد) و سخنرانی‌های پوتین (13 درصد) برای روس‌ها از وقایع مهم سال گذشته محسوب می‌شود (11 درصد).

آنچه می‌توان به این تحلیل اضافه کرد، رشد فردگرایی (individualism) در میان روس‌ها از طریق تلاش برای دستیابی به موفقیت‌های فردی و خانوادگی و فاصله‌گرفتن آنها از جمع‌گرایی (collectivism) است. برای مثال، شرکت‌کنندگان در یکی از نظرسنجی‌های اخیر لوادا سنتر، به سؤال «اگر یکی از خویشان یا دوستان نزدیک شما برای رفتن به عملیات نظامی ثبت‌نام کند آیا از تصمیمش حمایت می‌کنید؟» 42 درصد پاسخ منفی داده‌اند که دلیل اصلی 54 درصد پاسخ‌دهندگان نگرانی آنان از کشته‌شدن خویشان و دوستان‌شان در جنگ بوده است و 30 درصد مستقیما گفته‌اند که با جنگ مخالف هستند.

بنابراین به نظر می‌رسد تلاش حاکمیت روسیه برای شنیده‌نشدن صدای مخالفانش الزاما به معنای موفقیت کامل سیاست‌های داخلی و استحکام روابط رهبر-ملت نبوده است؛ چرا‌که اولا اکثریت روس‌ها تا زمانی حامی پوتین خواهند ماند که او را مدافع روسیه و عامل ارتقای غرور ملی خود ببینند. بنابراین اگر‌چه موضوع «عملیات نظامی» این کشور در اوکراین به امری روزمره تبدیل شده، اما حمله اوکراین به ناحیه کورسک روسیه از نظر روس‌ها مهم‌ترین واقعه سال 2024 محسوب می‌شود. بی‌تردید اولویت پوتین در سال 2025 همانا پیروز جلوه‌دادن «عملیات نظامی»اش در اوکراین است.

ثانیا یکی از اصلی‌ترین دلایل حمایت بالا از پوتین، ترس روس‌ها از دهه 1990 است که گرسنگی، بی‌کاری، جنگ، آشوب و بی‌نظمی در جامعه حاکم بود. بنابراین توجه به این نکته مهم است که روس‌ها در سال گذشته شاهد هیچ‌گونه افزایشی در ارائه خدمات اجتماعی از سوی دولت پوتین نبودند؛ سیاستی که برای سالیان طولانی ادامه داشت و یکی از عوامل محبوبیت پوتین به حساب می‌آمد. تعداد شهروندانی که معتقدند وضعیت اقتصادی رو به وخامت است، در هشت ماه گذشته تقریبا دو برابر شده است.

تحلیلگران مرکز تحقیقات افکار عمومی روسیه پیش‌بینی کرده‌اند که در سال 2025 افزایش نرخ تورم به کاهش سطح تقاضا، کاهش رشد اقتصادی، گسترش نارضایتی در جامعه، افسردگی گسترده و نبود انگیزه کافی در محیط‌های کسب‌و‌کار منجر خواهد شد. آنان همچنین پیش‌بینی کرده‌اند که افزایش نرخ تورم، بالا‌رفتن قیمت‌ها، کاهش روند مهاجرت نیروی کار به روسیه و ادامه اعزام نیرو به جنگ نه‌تنها به تقاضای بیشتر برای افزایش دستمزد منجر خواهد شد، بلکه بر تعریف جدید نیروی کار از خود و افزایش سطح توقعاتش برای موقعیت بهتر در جامعه تأثیر فراوان خواهد داشت. بنابراین این تحلیلگران اصلی‌ترین اولویت سال 2025 را در عرصه داخلی، «تصمیم‌گیری برای پایان هر‌چه سریع‌تر عملیات نظامی ویژه در اوکراین یا کش‌دادن آن» می‌دانند و اولویت دوم را تعدیل عواقب سیاست‌های اقتصادی ناشی از این جنگ معرفی می‌کنند. ‌