تهران این روزها نفس‌هایش به شماره افتاده است. شهر کبود و خسته، دیگر آن شور و نشاط سابق را ندارد. چنارهای قدیمی این شهر، دیگر نمی‌توانند همانند گذشته ناجی زندگی مردمانش باشند. خیابان ولیعصر، به عنوان یکی از طولانی‌ترین خیابان‌های خاورمیانه، نه تنها قلب تپنده پایتخت است، بلکه با چنارهای سر به فلک کشیده‌اش، ترکیبی بی‌نظیر از طبیعت و تاریخ را به نمایش می‌گذارد. این درختان که به مرور زمان به شناسنامه این خیابان تبدیل شده‌اند، میراثی زنده‌اند که یادآور هویت تهران در قرن گذشته هستند.
خیابان ولیعصر، که پیش از انقلاب اسلامی به نام خیابان پهلوی شناخته می‌شد، در دهه ۱۳۱۰ احداث شد و کاشت چنارهای آن از همان ابتدا بخشی از برنامه زیباسازی این خیابان بود. چنارها به دلیل توانایی رشد در خاک‌های سنگین و مقاومت در برابر کم‌آبی، انتخابی هوشمندانه بودند و به تدریج دو سوی خیابان را به تونلی سبز تبدیل کردند. از شمال تا جنوب، از میدان تجریش تا میدان راه‌آهن، چنارها سایه‌بان همیشگی رهگذران بودند و با هر فصل، هویتی تازه به این خیابان می‌بخشیدند.
بررسی متون تاریخی نشان می‌دهد که چنارهای این خیابان ریشه در تاریخ محله «کن» دارند. عبدالله مستوفی در کتاب «شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه» نوشته است: «در زمان رضاشاه، در خیابان پهلوی به فاصله هر دو متر یک چنار و بین هر دو چنار یک بوته گل سرخ کاشتند. در نتیجه، در دو سوی مسیر ۱۸ کیلومتری خیابان، حدود ۱۸ هزار چنار کاشته شد. البته برخی این تعداد را تا ۲۴ هزار اصله نیز برآورد کرده‌اند.»
ارباب خلیل، باغدار معروف محله کن، چنارهای جوان را از خزانه چنار «باغ نو» سوار بر اسب و الاغ به خیابان پهلوی می‌برد. مرتضی رحیمی، فرزند خلیل رحیمی، که آخرین بازمانده از اولاد ارباب خلیل است، می‌گوید: «پدرم باغدار بود. زمانی که از شهرداری اعلام کردند قرار است سرتاسر خیابان ولیعصر را چنار بکارند، پدرم اولین کسی بود که انتخاب شد. نهال‌های چنار روستای کن بسیار مرغوب و معروف بودند.»
رحیمی ادامه می‌دهد: «پدرم تعریف می‌کرد که وقتی نهال‌ها کاشته شدند، شهردار وقت تهران با تعجب گفت احتمالاً این درخت‌ها ریشه ندارند. رضاشاه دستور داد چند نهال را از خاک دربیاورند و همه دیدند که نهال‌ها نه تنها ریشه داشتند، بلکه ریشه‌هایشان قطور و به هم تنیده بود.»
اما این چنارها در چند دهه اخیر روزگار تلخی را سپری کرده‌اند. تعداد آنها از ۱۸ هزار اصله به حدود ۸ هزار اصله کاهش یافته است. عوامل متعددی از جمله توسعه شهری، تغییر کاربری فضاهای اطراف خیابان، حفاری‌ها برای احداث مترو، ساخت‌وسازهای بی‌رویه، افزایش آلودگی هوا و خاک، و کاهش منابع آبی، سلامت این درختان را تهدید کرده‌اند. استفاده از سموم و مواد شیمیایی در فضای شهری نیز یکی از دلایل خشک شدن این درختان است.
بی‌توجهی عمومی به اهمیت این درختان و آسیب‌های انسانی مانند بریدن شاخه‌ها یا ریختن زباله در پای درختان، به تخریب این سرمایه‌های طبیعی دامن زده است. مهدی چمران، رئیس شورای شهر تهران، در این باره گفته است: «وقتی درختان در کنار خیابان و با حجم بالایی از تردد قرار دارند، حفظ آنها سخت است. درختان خیابان ولیعصر عمر خوبی داشتند، اما وقتی مشکل ایجاد می‌کنند و ممکن است آفت آنها به دیگر درختان سرایت کند، چاره‌ای جز قطع آنها نیست. البته باید به جای هر درخت قطع‌شده، یک یا چند درخت جدید کاشته شود.»
محمد درویش، محقق و کنشگر محیط زیست، معتقد است که چنارها می‌توانستند عمر طولانی‌تری داشته باشند. او می‌گوید: «در حال حاضر در ایران، درختان چناری داریم که تا ۱۵۰۰ سال عمر کرده‌اند. چنارها توانایی سازگاری بالایی دارند و زمانی به تهران «چنارستان» می‌گفتند. اما ما این درختان را در معرض آلودگی شدید هوا و خاک قرار داده‌ایم و حریم آنها را در کاشت رعایت نکرده‌ایم.»
درویش ادامه می‌دهد: «مهم‌ترین بلایی که بر سر درختان چنار خیابان ولیعصر آمده، برج‌های بلندمرتبه‌ای است که حداقل پنج تا ده طبقه به بهانه پارکینگ در زیر آنها ساخته شده و شبکه ریشه‌های این درختان را خشک کرده است. این در حالی است که در جاهایی که برج‌های تجاری وجود دارد، درختان بیشتر خشک شده‌اند.»
کارشناسان محیط زیست نیز بر این باورند که اگر مدیریت شهری به‌موقع مداخله می‌کرد، می‌توانست از خشکیدگی و آسیب جدی به این درختان جلوگیری کند. بیماری قارچی، یکی از شایع‌ترین مشکلات درختان چنار خیابان ولیعصر است که به راحتی از طریق بارندگی یا هوا منتقل می‌شود و در صورت عدم درمان به‌موقع، می‌تواند کل مجموعه درختان را آلوده کند.
ساخت‌وسازهای بی‌رویه و برج‌سازی در اطراف خیابان، نفوذپذیری خاک را کاهش داده و ریشه درختان را به شدت آسیب‌زده است. همچنین، سیمان‌کاری و بستن فضای خاک اطراف درختان، عملکرد خاک را مختل کرده و میکروارگانیسم‌های موجود در آن را از بین برده است. این موضوع به مرور زمان باعث ضعف عمومی درختان و شیوع بیماری‌های قارچی شده است.
برای حفظ فضای سبز خیابان ولیعصر، نیازمند یک بازنگری اساسی در نحوه مدیریت و حفاظت از این سرمایه طبیعی هستیم. این شامل برنامه‌ریزی دقیق برای آبیاری، جلوگیری از سیمان‌ریزی، درمان به‌موقع بیماری‌ها، و جایگزینی تدریجی درختان آسیب‌دیده با گونه‌های مقاوم‌تر است. با توجه به بحران‌های گرمایشی و کمبود آب، این اقدامات دیگر یک انتخاب نیست، بلکه یک ضرورت است.
چنارهای ولیعصر بیش از آن که درختانی برای زینت خیابان باشند، بخشی از روح تهران هستند. این درختان نمادی از مقاومت هستند و همچنان نفس می‌کشند، هرچند که در برابر سرطان ساخت‌وساز مقاومت کرده‌اند. حفظ این چنارها، تلاشی برای حفظ هویت تاریخی و طبیعی تهران است.