مدیریت منابع آب همواره یکی از اولویت‌های اصلی حکومت افغانستان در دوره‌های مختلف بوده است. این رویکرد باعث شده تا ایران و سایر کشورهای همسایه با چالش‌های جدی در زمینه تأمین آب مواجه شوند. بررسی سیاست‌های آبی افغانستان در حوضه‌های مشترک آبریز هیرمند و هریرود نشان می‌دهد که این کشور با برنامه‌ریزی دقیق و استراتژیک در حال بهره‌برداری حداکثری از منابع آبی خود است. در دو دهه اخیر، حقابه ایران از رودخانه هیرمند با نوسانات زیادی همراه بوده و در برخی موارد به طور کامل قطع شده است. اگرچه توافقنامه‌هایی مانند قرارداد سال ۱۳۵۱ میان دو کشور امضا شده، اما اجرای این توافق‌ها با مشکلات فراوانی روبرو بوده است. ساخت سدهای جدید در افغانستان نیز نگرانی‌ها را در مورد تأمین حقابه ایران افزایش داده است. به عنوان مثال، سد پاشدان که بر روی یکی از سرشاخه‌های هریرود در ولایت هرات ساخته شده، عملیات اجرایی آن از سال ۱۳۹۰ آغاز شد و قرار بود در مدت سه سال تکمیل شود، اما به دلایل نامعلوم ساخت آن متوقف شد. این سد با ظرفیت ذخیره ۴۵ میلیون مترمکعب آب و تولید دو مگاوات برق، می‌تواند ۱۳ هزار هکتار زمین زراعی را آبیاری کند. به نظر می‌رسد این اقدامات با حمایت برخی کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای مانند جمهوری آذربایجان انجام شده است.
کارشناسان هشدار می‌دهند که مقامات افغانستان برنامه‌هایی برای ساخت سدهای جدید بر سرشاخه‌های هیرمند و هریرود دارند. به عنوان مثال، ساخت سد کج صمد بر روی رودخانه خاش رود و سد بخش‌آباد بر روی فراه‌رود، دسترسی ایران به منابع آب مشترک را دشوارتر خواهد کرد. سد پاشدان نیز نه تنها ایران، بلکه ترکمنستان را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد، زیرا بر ورودی آب سد دوستی ایران و ترکمنستان تأثیر می‌گذارد. این سد آب آشامیدنی شهر مشهد، دومین کلان‌شهر ایران، را تأمین می‌کند.
رودخانه هریرود که حدود ۱۱۰۰ کیلومتر از کوه‌های مناطق لعل و سرجنگل افغانستان عبور می‌کند، پس از رسیدن به مرز مشترک ایران و افغانستان، به کشف‌رود می‌پیوندد و با نام محلی رود تجن وارد شنزارهای ترکمنستان می‌شود. پس از سد دوستی ایران و ترکمنستان، سد سلما با کمک هند در سال ۱۳۹۴ برای تأمین آب کشاورزی و آشامیدنی منطقه هرات ساخته شد. این سد با هزینه حدود ۳۰۰ میلیون دلار، ظرفیت ذخیره ۶۴۰ میلیون مترمکعب آب را دارد و نیروگاه آن حدود ۴۲ مگاوات برق تولید می‌کند. با این حال، ساخت سد پاشدان و سلما باعث شده تا جریان آب به سمت سد دوستی کاهش یابد.
یکی از مشکلات اصلی این است که هیچ توافقنامه‌ای بین ایران و افغانستان در مورد رودخانه هریرود وجود ندارد. بر اساس معاهده سال ۱۳۵۱، حقابه سالانه ایران از هیرمند حدود ۸۲۰ میلیون مترمکعب است، اما در مورد هریرود هیچ توافقی میان دو کشور امضا نشده است. مطابق مصوبات سازمان ملل متحد، کشورهای همجوار که دارای رودخانه‌های مرزی مشترک هستند، باید حقابه پایین‌دست را رعایت کنند و حقوق محیط‌زیستی را نقض نکنند. در این زمینه، کارشناسان پیشنهاد می‌کنند که دولت ایران با انتشار بیانیه‌ای رسمی، عدم رعایت اصل ارزیابی پیامدهای زیست‌محیطی توسط افغانستان را اعلام کند و خواستار توقف حبس منابع آبی شود.
برخی از کارشناسان معتقدند که برای کاهش آثار زیان‌بار زیست‌محیطی مرتبط با حقابه ایران از رودخانه‌های هیرمند و هریرود، می‌توان طرح منطقه مشترک اقتصادی-زیست‌محیطی را در مرزهای دو کشور اجرا کرد. این طرح می‌تواند به ایجاد مراکز صنعتی، کشاورزی و اقتصادی مشترک بین دو کشور کمک کند و از ظرفیت‌های مشترک در محدوده بالادستی، میان‌دستی و پایین‌دستی رودخانه‌ها بهره‌مند شود.
با این حال، طالبان به ساخت سدهای جدید ادامه می‌دهند و عملاً حقابه‌های تاریخی و طبیعی ایران را تحت کنترل خود درآورده‌اند. در این شرایط، واکنش‌های دیپلماتیک و اقدامات عملی ایران بسیار محدود بوده است. برخی از کارشناسان معتقدند که ایران باید از ابزارهای نوین دیپلماسی مانند دیپلماسی رسانه‌ای و علمی برای حل این مشکل استفاده کند. اولویت‌های مذاکره با افغانستان شامل اصلاح سرریز سد کمال خان، تکمیل سد بخش آباد، احقاق حقوق ایران در مورد رودخانه هریرود و اجرای معاهده هیرمند است.
برنامه‌ریزی افغانستان برای ساخت ۳۵ سد در حوضه هیرمند و ۱۱ سد در حوضه هریرود، نگرانی‌ها را در مورد تأمین حقابه ایران افزایش داده است. ساخت سد بخش‌آباد که قادر است تا ۷۵ درصد از جریان سالانه فراه‌رود را مهار کند، تهدید جدی برای تالاب هامون در ایران محسوب می‌شود. این سد با ارتفاع ۸۱ متر و ظرفیت ذخیره ۱٫۳ میلیارد مترمکعب آب، در صورت تکمیل، مانع بزرگی برای ورود آب به تالاب هامون خواهد بود.
برخی از پژوهشگران معتقدند که ایران باید با تعریف یک معادله برد-برد، منافع مشترکی با افغانستان ایجاد کند. این معادله می‌تواند شامل ارائه امکاناتی مانند ساخت مدرسه، بیمارستان و جاده‌سازی در افغانستان در ازای رعایت حقابه ایران باشد. همچنین، مشارکت نهادهای بین‌المللی در این زمینه می‌تواند به حل این مشکل کمک کند.
در نهایت، نابودی اکوسیستم‌های آبی نه تنها برای ایران، بلکه برای افغانستان نیز زیان‌بار خواهد بود. خشک شدن تالاب هامون می‌تواند باعث ناامنی، مهاجرت و فرسایش بادی در هر دو کشور شود. بنابراین، ایجاد یک مطلوبیت دوطرفه در مذاکرات می‌تواند به توقف سدسازی و دریافت حقابه ایران منجر شود.