قهوه‌خانه‌ها به عنوان یکی از قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین نهادهای اجتماعی در ایران، ریشه‌هایی عمیق در تاریخ این سرزمین دارند. این مکان‌ها در دوره صفویه به اوج شکوفایی خود رسیدند و در دوران قاجار به عنوان اولین صنف از پیشه‌وران دارای تشکل صنفی شناخته شدند. قهوه‌خانه‌ها در هر محله، بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی اجتماعی بودند و در کنار نانوایی، قصابی و بقالی، جایگاه ویژه‌ای داشتند. این مکان‌ها نه تنها محل تجمع مردم، بلکه فضایی برای تبادل اخبار، تحلیل مسائل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بودند.
در گذشته، قهوه‌خانه‌ها پاتوق اندیشمندان، ادیبان، سخنوران و اصناف مختلف بود. این فضاها تا دهه ۵۰ شمسی به همین شکل ادامه داشتند، اما با تحولات اجتماعی، ترکیب و حال و هوای آن‌ها تغییر کرد و امروزه دیگر قهوه‌خانه‌هایی با آن فضای قدیمی تهران وجود ندارند. پس از انقلاب، مراکزی با عنوان سفره‌خانه‌های سنتی شکل گرفتند که بیشتر مورد توجه مسافران داخلی و گردشگران خارجی قرار گرفتند. با این حال، هنوز تعداد محدودی از قهوه‌خانه‌های قدیمی در تهران به فعالیت خود ادامه می‌دهند.
یکی از این قهوه‌خانه‌ها، قهوه‌خانه «رمضون‌یخی» است که در ابتدای خیابان دروازه غار واقع شده و هنوز فعال است. این مکان در گذشته پاتوق لوطی‌ها، پهلوانان و گنده‌لات‌های تهران قدیم بود. امروزه نیز بزرگان کشتی و قهرمانان ملی به این قهوه‌خانه می‌آیند و برنامه‌هایی مانند شاهنامه‌خوانی و پرده‌خوانی در آن برگزار می‌شود. در ایام محرم نیز بسیاری برای تماشای تعزیه‌خوانی به این مکان مراجعه می‌کنند.
قهوه‌خانه حاج علی درویش نیز یکی دیگر از قهوه‌خانه‌های قدیمی تهران است که در محدوده بازار بزرگ قرار دارد. این قهوه‌خانه که در سال ۱۲۹۷ تأسیس شده، به دلیل کوچکی خود شهرت دارد و برخی آن را کوچک‌ترین قهوه‌خانه دنیا می‌دانند. اندازه این قهوه‌خانه حدود ۱.۵ متر است و مشتریان برای صرف چای روی صندلی‌های بیرون آن می‌نشینند. صمیمیت و مهربانی صاحب قهوه‌خانه نیز به جذابیت این مکان افزوده است.
قهوه‌خانه آذری، واقع در ابتدای خیابان ولی‌عصر(عج)، یکی دیگر از قهوه‌خانه‌های قدیمی تهران است که بیش از ۱۰۰ سال قدمت دارد. این قهوه‌خانه با وجود بازسازی، هنوز شکل و شمایل گذشته خود را حفظ کرده است. حاج مصطفی، یکی از اعضای خانواده آذری، پس از ۱۱ سال کار در صدا و سیما، به دلیل علاقه به پیشه خانوادگی، این قهوه‌خانه را احیا کرد. این مکان دو بار در جشنواره‌ای در اسپانیا به عنوان بهترین مکان برای جذب گردشگر معرفی شده است.
قهوه‌خانه امامزاده زید نیز به عنوان اولین قهوه‌خانه تهران شناخته می‌شود. این قهوه‌خانه در زمان ناصرالدین‌شاه تأسیس شد، اما به دستور او تخریب شد.
در گذشته، هر قهوه‌خانه پاتوق یکی از صنف‌های تهران بود؛ از قاچاقچی‌ها و دزدها گرفته تا دلال‌ها، آشپزها، دستفروش‌ها، کارمندان و ارتشی‌ها. این مکان‌ها نقش مهمی در شکل‌گیری تعاملات اجتماعی و فرهنگی ایفا می‌کردند.