پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که نرخ رشد جمعیت ایران تا سال ۱۴۲۰ به صفر نزدیک خواهد شد. این آمار نه تنها هشداری جدی برای آینده اقتصادی و اجتماعی کشور محسوب می‌شود، بلکه بیانگر این است که سیاست‌های دو دهه اخیر برای افزایش نرخ زاد و ولد با شکست مواجه شده است. اما دلیل این ناکامی چیست؟ پاسخ این سوال را باید در تقابل میان واقعیت‌های اقتصادی، اجتماعی و رویکردهای سیاست‌گذاری جست‌و‌جو کرد.
ایران در حال حاضر در میانه یک تحول جمعیتی بی‌بازگشت قرار دارد. کشوری که روزی جوان‌ترین جامعه خاورمیانه به شمار می‌رفت، اکنون با سرعتی بی‌سابقه به سمت سالخوردگی در حرکت است. هرم سنی کشور به تدریج در حال تغییر است؛ به طوری که سهم سالمندان از ۴.۵ درصد در سال ۱۳۹۳ به ۶.۳ درصد در سال ۱۴۰۲ افزایش یافته، در حالی که سهم نوزادان زیر یک سال در همین بازه زمانی از ۰.۶ به ۰.۴ درصد کاهش پیدا کرده است.
بر اساس گزارش‌ها، پیش‌بینی می‌شود که نرخ رشد جمعیت ایران تا سال ۱۴۲۰ به صفر نزدیک شود. این آمارها نه تنها زنگ خطر را برای آینده اقتصادی و اجتماعی کشور به صدا درآورده، بلکه نشان می‌دهد که سیاست‌های دو دهه اخیر برای افزایش نرخ زاد و ولد به بن‌بستی عمیق رسیده است. اما چرا این تلاش‌ها ناکام مانده؟ پاسخ این سوال را باید در تقابل میان واقعیت‌های اقتصادی، اجتماعی و رویکردهای سیاست‌گذاری جست‌و‌جو کرد.
حتی در سال ۱۴۰۲، آیین‌نامه‌ای برای حمایت بیمه‌ای از مادران خانه‌دار دارای سه فرزند به اجرا درآمد. اما سوال اینجاست که چرا با وجود این حجم از سیاست‌گذاری، نرخ باروری ایران همچنان در مرز ۱.۶ فرزند به ازای هر مادر متوقف شده است؟ بررسی سازوکار اجرای این مشوق‌ها بخشی از پاسخ این سوال را روشن می‌کند. به عنوان مثال، وام ۴۰ میلیون تومانی ازدواج یا تسهیلات واگذاری زمین و سهمیه خودرو، اگرچه در ظاهر جذاب به نظر می‌رسند، اما دستیابی به آنها برای بسیاری از خانواده‌ها به یک فرآیند پیچیده و طولانی اداری تبدیل شده است. بانک مرکزی در آخرین گزارش خود اعلام کرد که بیش از ۳۹۸ هزار نفر همچنان در صف دریافت این وام‌ها منتظر مانده‌اند. این تاخیرهای طولانی و فرآیندهای پیچیده اداری، اعتماد عمومی به وعده‌های دولتی را تضعیف کرده است.
بر اساس گزارش‌ها، تعداد متولدین دو سال گذشته به ترتیب ۱.۰۷۵ و ۱.۰۵۸ میلیون کودک بوده است. این آمار نشان‌دهنده کاهش ۳.۷ و ۱.۶ درصدی زاد و ولد نسبت به سال‌های قبل است و نسبت به سال ۱۳۹۵ نیز ۳۱ درصد کاهش داشته است. رشد سالانه جمعیت در سال ۱۳۹۵ حدود ۱.۳ درصد بود که اکنون تقریباً نصف شده است. تعداد ازدواج‌ها در سال ۱۴۰۲ نیز بیش از ۱۵ درصد کمتر از سال ۱۴۰۰ بوده که کاهش چشمگیری محسوب می‌شود. جالب اینجاست که بخشی از این ازدواج‌ها صوری و تنها برای دریافت وام ازدواج انجام شده است.