محمدمهدی محمدی*
توسعه پایدار به‌عنوان یکی از مفاهیم بنیادین در سیاست‌گذاری‌‌های جهانی، نقشی حیاتی در دستیابی به رفاه اقتصادی، عدالت اجتماعی و حفظ محیط زیست ایفا می‌کند. ایران با بیش از 80 میلیون جمعیت، منابع طبیعی گسترده و موقعیت ژئوپلیتیکی استراتژیک، ظرفیتهای بالقو‌ه‌ای برای دستیابی به توسعه پایدار دارد. با این حال، چالش‌‌هایی مانند تغییرات اقلیمی، بحران منابع آبی، وابستگی به نفت و ضعف در مدیریت اقتصادی از موانع جدی در مسیر توسعه پایدار کشور محسوب می‌شوند.
*اقتصاد و دیپلماسی اقتصادی: گرچه در سال‌های اخیر تلاش‌های گسترده و برنامه‌های بی‌شماری برای کاهش وابستگی اقتصاد ایران به درآمد‌های نفتی طرح‌ریزی و انجام شده است، اما همچنان وابستگی اقتصاد ایران به نفت و تأثیرپذیری آن از قیمت‌های جهانی و اثر منفی تحریم‌های اقتصادی بر آن بسیار بالاست. همین امر و اثرگذاری آن در اقتصاد ایران موجب شده تا در دوره‌هایی که فروش نفت افزایش داشته، دولت‌ها در کنترل بازار ارز، توجه به پروژه‌های زیرساختی، سرمایه‌گذاری در طرح‌های بلندمدت، کاهش ناترازی‌های بودجه‌ای و استقراض از بانک مرکزی، عملکرد بهتری داشته باشند و در دوره‌هایی که به دلایل سیاسی یا تحولات اقتصادی در جهان در بالابردن درآمد حاصل از فروش نفت ناکام بوده‌اند، عملا با بحران‌‌های متعددی مواجه شده‌اند. جدا از اتکای اقتصاد ایران بر صادرات مواد خام و واردات کالا‌های مصرفی و نبود تنوع اقتصادی، دیپلماسی اقتصادی ناکارآمد و حضور فعال نداشتن در بازارهای جهانی نیز مزید بر علت شده تا موانع جذب سرمایه‌گذاری خارجی و توسعه تجارت بین‌المللی، این چرخه دارای اشکال را کامل‌تر کرده و سرعت‌گیری برای مسیر پیشرفت و رشد اقتصادی باشد. اینکه چرا چین از طریق ابتکار «کمربند و جاده» توانسته همکاری‌های اقتصادی گسترد‌ه‌ای با کشورهای مختلف ایجاد کند، درحالی‌که ایران هنوز نتوانسته از موقعیت ژئوپلیتیکی بسیار ارزشمند خود برای تقویت روابط اقتصادی بهره‌برداری کند، سؤالی است که سال‌‌ها در یافتن پاسخ دقیق و ارائه راهکاری عملی برای بهبود آن بازمانده‌ایم.
*بحران آب، تغییرات اقلیمی: ایران یکی از کشورهای با تنش آبی بالا در جهان است. خشک‌سالی‌های پی‌درپی و مدیریت ناکارآمد منابع آبی، امنیت غذایی و کشاورزی کشور را تهدید می‌کند. برنامه‌های بر زمین مانده، کم‌کاری، جدی‌نگرفتن، حساس‌نبودن و در اولویت قرارنداشتن حل این بحران باعث شده تا روزبه‌روز بر جمعیت کشاورزان بی‌انگیزه و فاقد کار به دلیل نبود منابع آبی و نداشتن توجیه اقتصادی فعالیت‌های ارزش‌آفرین کشاورزی افزوده شده و زمینی که روزی منبع درآمد و برکت الهی بود، به جهنمی از خار‌های بیابانی و فاقد تنوع زیست‌محیطی تبدیل شود؛ درحالی‌که می‌شد و می‌شود این کشور را حتی در این مرحله نیز با مدیریت هوشمندانه منابع آبی و توسعه فناوری‌های آبیاری و سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر از این بحران ر‌هایی داد.
*توسعه اقتصاد دانش‌بنیان و نوآوری: سرمایه‌گذاری در فناوری‌های پیشرفته و توسعه اقتصاد دانش‌بنیان به صورت متمرکز بر اولویت‌های اقتصادی و نیاز‌های فعلی با نگاه به حل مسائل موجود و زمینه‌سازی برای خلق ایده‌های نوین نسل‌‌های آتی می‌تواند با وجود افزایش بهره‌وری در سیستم‌های اقتصادی موجود، منجر به کاهش وابستگی به منابع طبیعی شده و چراغ امید برای توسعه را روشن نگه دارد. می‌توان با بهره‌مندی از تجارت کشورهای موفقی مانند سنگاپور که با تمرکز بر آموزش، تحقیق و توسعه و ایجاد محیطی مناسب برای استارتاپ‌ها، به یکی از مراکز پیشرفته فناوری در جهان تبدیل شده است، اقدامات پیشنهادی مشابهی برای کشورمان مثل ایجاد زیرساخت‌های فناورانه، حمایت‌‌های اصولی با برنامه و قابل ارزیابی از شرکت‌های دانش‌بنیان و توسعه مراکز تحقیق و توسعه را متصور شد.
*کاهش وابستگی به نفت: تنوع‌بخشی به اقتصاد ایران الزامی است که سیاست‌گذاران و مجریان اقتصادی برای حل معضلات کشور ناگزیر به انجام آن هستند و حرکت جدی برای تحقق آن را باید در دستور کار خود قرار داده و به‌طور جدی درباره پایش آن طبق برنامه‌های از پیش تعیین‌شده اهتمام ورزیده و ارزیابی‌های آن را به‌طور شفاف به صورت گزارش‌هایی فصلی منتشر کرده و در معرض پاسخ‌گویی به آن عملکرد قرار گیرند. اقداماتی که می‌توان در بسیاری از کشورهای در‌حال‌توسعه و توسعه‌یافته نیز مشاهده کرد. برای مثال امارات متحده عربی با توسعه بخش‌های گردشگری، خدمات مالی و تجارت جهانی، وابستگی خود به نفت را کاهش داده و خود را با برنامه‌های توسعه‌ای بین‌المللی هم‌راستا کرده است و کشورش را موظف به حرکت در مسیر آن می‌داند.
*مدیریت پایدار منابع آبی: بحران آب و تخریب محیط زیست از چالش‌های حیاتی ایران است که باید با برنامه‌ریزی دقیق و اجرای سیاست‌های پایدار و در اولویت قرارگرفتن مباحث آن مدیریت شود. حساس‌کردن افکار عمومی و ترویج فرهنگ حفظ منابع طبیعی از دوران کودکی و تعمیق باورهای حفاظت از محیط زیست با بهره‌گیری از همه ظرفیتهای فرهنگ‌ساز کشور می‌تواند برداشتن گام‌های اساسی در حل این بحران را تسهیل کند. استرالیا با بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته مانند آبیاری هوشمند و استفاده از آب‌های بازیافتی، منابع آبی خود را بهینه مدیریت کرده و این می‌تواند برای ایران نمونه‌ای موفق از بهینه‌سازی مصرف آب در کشاورزی، اجرای طرح‌های بازچرخانی آب و حفاظت از جنگل‌ها و مراتع باشد.
*تقویت دیپلماسی اقتصادی و منطقه‌ای: دیپلماسی اقتصادی یکی از ابزارهای کلیدی برای توسعه پایدار است. ایران باید از موقعیت ژئوپلیتیکی خود برای تقویت روابط اقتصادی با اولویت تعمیق روابط دوجانبه با کشورهای همسایه، حضور فعال در مناسبات اقتصادی بین‌المللی، عضویت در مجامع اقتصادی، همسوشدن با استانداردهای مالی و ابزارهای تجاری بین‌المللی بهره‌برداری کند تا اجرای این راهکارها منجر به حضور در بازارهای جهانی و گرفتن سهم مؤثر در اقتصاد منطقه و جهان شود.
*اصلاح ساختارهای مدیریتی: ساختارهای مدیریتی ناکارآمد، فرسایشی، سفارشی، سنتی و تمایل‌نداشتن به تحول، از موانع اصلی توسعه پایدار در ایران به شمار می‌آید. سوئد به‌عنوان کشوری سرآمد در ایجاد سیستم‌های مدیریتی شفاف باعث کاهش فساد اداری و سازمان‌یافته و حتی غیرسیستمی و فردی در ساختار اجرائی خود شده و توانسته سیاست‌های توسعه پایدار را با موفقیت اجرا کند. اصلاح ساختارهای مدیریتی در ایران نیز با هدف کاهش فساد اداری، تقویت نظارت عمومی و افزایش مشارکت مردمی در تصمیم‌گیری‌های مرتبط با توسعه پایدار ازجمله راهکارهای پیشنهادی است.
source