اگرچه پشت هر سین سفره هفت‌سین، فلسفه‌ای نهفته است اما تا همین ۸۰ سال پیش، خبری از ظرف‌های بلوری که ماهی کوچک قرمزی در آن بی‌تابی کند نبود. در‌واقع این موجودات کوچک هیچ ارتباطی با فرهنگ نوروز و سفره هفت‌سین ما ندارند و حدود ۸۰ سال پیش پایشان از چین به کشور ما باز شد و به علت رنگ زیبایی که دارند، مورد استقبال قرار گرفتند. اما فقط هم به ماهی قرمز بسنده نشده بلکه سمندر لرستان که یکی از گونه‌های نا‌یاب در جهان است آرام‌آرام به سمت سفره هفت‌سین و آیین نوروزی خزیده است!
معلوم نیست اولین بار چه كسی به ذهنش رسیده كه این سین عجیب‌وغریب را می‌توان سر سفره هفت‌سین نشاند. سمندر لرستانی در جنوب رشته‌کوه‌های زاگرس در نزدیكی شهبازان لرستان زندگی می‌كند و دارای بدنی به طول ۱۴ سانتی‌متر است و پوست آن در قسمت پشتی قهوه‌ای‌رنگ با خال‌ها یا نوارهایی زرد یا نارنجی بوده كه ظاهری زیبا به این دوزیست بومی ایران بخشیده است. سمندر كوهستانی لرستان نخستین بار در سال ۱۹۳۸ توسط كایسر (قیصر) از شمال منطقه شهبازان استان لرستان یافت شد. اما هر سال به‌ویژه در اواخر فصل زمستان و با نزدیک شدن عید، صدها سمندر هنگام خریدوفروش غیرقانونی آن‌هم فقط به علت باور عده‌ای که زیبایی آن‌ها را تکمیل‌کننده سفره‌های هفت‌سین خود می‌دانند، تلف می‌شوند. آمارهای رسمی و غیررسمی می‌گوید خریدوفروش غیرقانونی این‌گونه در حدی آسیب‌زاست که امکان بقای آن را در آینده به‌شدت زیر سؤال برده است، اما اهمیت این موضوع چیست؟ ساده‌ترین پاسخ این است که امکان بقای این‌گونه منحصربه‌فرد در حال حاضر در دستان ماست. فراموش نکنیم که این‌گونه ازنظر پراکنش جهانی فقط در ایران و در بخش کوچکی از استان‌های خوزستان و لرستان زیست می‌کند و در سال‌های گذشته با جدا کردن جمعیت قابل‌توجهی از سمندر لرستانی از زیستگاهش به‌قصد فروش، نسل این جانور متحمل آسیب‌های غیرقابل جبرانی شده است. ادامه روند کنونی می‌تواند انقراض این‌گونه و بالطبع محرومیت نسل‌های آینده را از دیدن یکی از منحصربه‌فردترین گنجینه‌های ملی کشور به دنبال داشته باشد.
بر اساس تحقیقات و آمار سنجی که از سوی سازمان محیط زیست انجام‌شده است تنها ۱۰۰۰قطعه ازاین‌گونه ارزشمند باقی‌مانده و به همین دلیل سال۱۳۸۹ با پیگیری سازمان حفاظت محیط‌زیست و دفتر حیات‌وحش بخش خزندگان و دوزیستان، وارد ضمیمه یکم کنوانسیون تجارت گونه‌های گیاهی و جانوری درخطر انقراض (سایتیس) شده است. این‌گونه هفدهمین دوزیستی است که در ضمیمه یکم قرار دارد و این مسئله به‌خوبی اهمیت مبارزه با تجارت و فروش غیرقانونی آن را مشخص می‌کند. به روایت کارشناسان محیط زیست، ارزش این‌گونه زمانی حفظ می‌شود که در زیستگاه طبیعی‌اش و نه در سفره‌های هفت‌سین دیده شود. سمندر را می‌توان در زیستگاه‌هایی بسیار زیبا و متفاوت دید؛ نه در ظرف‌ها و آکواریوم‌های کوچک و بی‌هویت!
آن‌طور که منوچهر فلاحی، معاون یگان حفاظت محیط زیست در گفت‌وگو با ایسنا می‌گوید: هفته‌های پایانی سال، قاچاقچیان گونه‌های حیات‌وحش از ناآگاهی هموطنان و فرصت پیش‌آمده به واسطه برپایی بازار فروش لوازم سفره هفت‌سین سوءاستفاده می‌کنند. آنان گونه نادری مانند سمندر لرستانی را به‌عنوان یکی از سین‌های هفت‌سین می‌فروشند. قاچاقچیان اغلب برای فروش این گونه‌ها در خصوص
مهاجم یا در معرض انقراض بودنشان پنهان‌کاری می‌کنند. به همین علت با نزدیک‌تر شدن به نوروز، اغلب طی اسفندماه دستورالعملی در خصوص انجام اقدامات پیشگیرانه برای مقابله با قاچاق این گونه‌ها صادر می‌شود. سپس یگان حفاظت هر استان بر اساس دستورالعمل اعلام‌شده طی فرآیندی با قاچاق این گونه‌ها مقابله می‌کند.
او یکی از اقدامات هر یگان حفاظت هر استان را هماهنگی با صداوسیما ذکر کرده و عنوان می‌کند: «با ایجاد این هماهنگی قضائی زمینه برای شرح آسیب‌های ناشی از نگهداری و خرید گونه‌ها از سوی کارشناسانِ محیط زیست فراهم می‌شود. کارشناسان ضمن معرفی گونه‌های در معرض خطر در خصوص انواع این گونه‌ها، بیماری‌های احتمالی آن‌ها در شبکه‌های تلویزیونی استانی، اطلاع‌رسانی می‌کنند. همچنین یگان حفاظت محیط زیست به‌همراه شهرداری‌ها در محدوده‌های احتمالی فروش این گونه‌ها در سطح استان و شهرستان‌ها بنرهای اطلاع‌رسانی نصب می‌کنند تا از این طریق به هموطنان اطلاع‌رسانی کنند و هشدار دهند، در این رابطه گشت‌های مشترکی نیز با یگان حفاظت شهرداری و یگان حفاظت منابع طبیعی تشکیل خواهد شد و تعامل با فراجا نیز انجام می‌شود. طی این مدت محموله‌هایی از مار آبی و لاک‌پشت از شمال کشور به سمت شهرهایی مانند تهران ارسال می‌شود که به‌طور قطع رصد خواهند شد.»
ماهی قرمز نخریم!
هیچ‌كس یادش نمی‌آید كه سنت گذاشتن ماهی قرمز سر سفره هفت‌سین از كجا وارد آیین نوروز شده است. ماهی‌هایی كه تكثیر و رهاسازی آن‌ها خودش پرحاشیه است و بارها كارشناسان محیط زیست توصیه كرده‌اند كه مردم از خرید آن‌ها چشم‌پوشی كنند اما اقتصاد تولید و فروش ماهی قرمز آن‌قدر قوی است كه فعلا نمی‌توان به این هدف دست یافت.
اما این نماد، هیچ ریشه‌ای در تاریخ باستانی عید نوروز ندارد. ۸۰ سال پیش به همراه ورود چای به ایران، ماهی قرمز نیز که سمبل عید چینی است، به سفره‌های هفت‌سین وارد شده، البته با کمی تفاوت، اینکه در عید چینی، ماهی قرمز را رها می‌کنند تا زندگی جریان یابد و ما ماهی قرمز را اسیر تنگ بلورین می‌کنیم تا همزمان با رشد سبزه‌ها و باروری زمین، هر روز او را به مرگ نزدیک و نزدیک‌تر کنیم. شاید اگر ایرانی‌ها می‌دانستند که ماهی قرمز هیچ ریشه تاریخی در سفره هفت‌سین ندارد، به‌جای خرید و قتل ماهی‌های قرمز به بهانه عید، سیب قرمز یا انار را در آب رها می‌کردند که ریشه در تاریخ این دیار دارد.
حسین عبیری گلپیایگانی، فعال محیط‌زیست دراین‌باره به ایرنا می‌گوید: «مسئله مهم درباره ماهی‌های قرمز، بومی نبودن آن‌هاست و ازآنجاکه بسیاری از شهروندان، پس از ایام نوروز آن را در رودخانه‌ها و نهر‌ها رها می‌کنند جای نگرانی دارد چون می‌توانند به‌گونه‌ای مهاجم تبدیل‌شده و موجب تنگ شدن عرصه برای گونه‌های بومی شوند. به همین علت شهرداری‌ها مکانی‌هایی را برای رهاسازی ماهی‌های قرمز تعیین می‌کنند. مسئله مهم دیگر در مورد ماهی قرمز نحوه تکثیر و پرورش آن است، ممکن است در هنگام تکثیر و پرورش آن‌ها از آب‌های آلوده و غیربهداشتی استفاده شود که عامل انتقال بیماری‌های ویروسی، انگلی و یا باکتریایی باشند و یا هنگامی‌که زمان پرورش ماهی‌ها کامل شد و باید برای فروش جابه‌جا شوند در هنگام حمل‌و‌نقل به بدن ماهی ضربه زده شود که موجب مجروح شدن ماهی و انتقال باکتری به فرد شود.»
این فعال محیط‌زیست معتقد است که خرید این ماهی از منظر اقتصادی هم مقرون‌به‌صرفه نیست، فرض کنید که حدود ۱۰ میلیون خانوار ایرانی تصمیم به خرید ماهی قرمز بگیرند و به‌طور میانگین هر خانواده دو ماهی بخرد، حدود چند میلیارد تومان پول برای آن هزینه می‌شود که مبلغ چشمگیری است که متأسفانه بیشتر آن‌ها تا پایان تعطیلات نوروزی زنده نخواهند ماند، این در حالی است که عمر طبیعی ماهیان قرمز بین ۱۲ تا ۲۰ سال است اما در تنگ‌های بلورین حداکثر ۲ ماه بیشتر زنده نمی‌مانند.
شروع دوباره حیات با کشتار میلیونی ماهی قرمزها
محمدعلی یکتانیک، درمانگر حیات‌وحش دراین‌باره به «رسالت» می‌گوید: «به مسئله ماهی قرمز باید از دو منظر نگاه کرد، یکی مسئله ظلم به ماهی‌هاست که تکثیر می‌شوند تا در جمعیت میلیونی با قرار گرفتن در تنگ‌های کوچک و شرایط نامساعد دمایی در شب عید و یا چند روز پس از آغاز سال جدید کشته شوند. این یعنی در بازه زمانی‌ای که ما ایرانی‌ها به‌عنوان شروع دوباره حیات از آن یاد می‌کنیم، میلیون‌ها ماهی قرمز می‌میرند. اما از سوی دیگر خود این ماهی‌ها قاتلان خاموش ماهی‌های بومی ما در برکه‌ها و تالاب‌ها و رودخانه‌ها هستند. اگرچه مردم از دید خود کار درستی انجام می‌دهند و این ماهی‌ها را در رودخانه‌ها و برکه‌ها رهاسازی می‌کنند اما این‌ها گونه بومی نیستند و دشمن طبیعی ندارند، بنابراین به‌سرعت بر جانداران زیستگاه غلبه پیداکرده و ازنظر جانوری و گیاهی هم، به اکوسیستم‌های ما آسیب جدی وارد می‌کنند. متأسفانه ماهی قرمزهای چینی در تمام عرصه‌های آب شیرین ایران پراکنش پیداکرده‌اند و بازهم مسئول این موضوع سازمان محیط‌زیست است و باید از مردم بخواهند که این‌ها را رهاسازی نکنند، چون گونه بومی نیستند، اگرچه از منظر انسانی و حقوق حیوانات معتقدیم که جای این‌ها داخل تُنگ نیست و شمارش معکوس مرگ زودهنگام‌شان از همان لحظه اول قرارگیری در تُنگ آغاز می‌شود، اما از طرف دیگر هم، نباید این‌ها را رهاسازی کرد. این اقدام برابر با نابودی و انقراض بی‌بازگشت ده‌ها ماهی و حتی گیاهان خاص آبزی است که برای مردم ناشناخته‌اند. انواع گیاهان در آب شیرین رودخانه‌ها و تالاب‌ها زندگی می‌کنند و ماهی قرمزها از این گیاهان هم تغذیه می‌کنند، این یعنی ماهی‌های قرمز به کل اکوسیستم آب‌های شیرین ایران آسیب می‌زنند و زده‌اند. سال‌هاست دیدن آن‌ها در رودخانه‌ها و برکه‌ها امر غیرعادی نیست و در همه‌جا حضور دارند، این درحالی است که برای انسان و حیات‌وحش فاقد ارزش غذایی‌اند و چون دشمن طبیعی هم ندارند، جمعیت‌شان به‌صورت تصاعدی افزایش پیدا کرده است.»
ماهی قرمز یک نماد وارداتی از کشور چین است
این درمانگر حیات‌وحش تصریح می‌کند که «ماهی قرمز یک نماد وارداتی از کشور چین و آسیای شرق دور است و به خاورمیانه هم ربطی ندارد. طی سال‌های متمادی و با تبلیغاتی که صورت پذیرفته ماهی قرمز در سفره هفت‌سین قرار‌گرفته و همچنان نیز این‌روند ادامه‌دارد. نکته دردناک ماجرا اینجاست که در مورد خطرات ورود این ماهی به طبیعت و کشتار عظیم آن‌ها از سوی جامعه کوچک محیط‌زیستی هشدارهای لازم داده می‌شود، درحالی که این وظیفه مدیران محیط‌زیست است. متأسفانه انفعال آن‌ها پیامد‌های نا‌گواری به همراه داشته، این انفعال همراه با عدم آگاهی است، در‌واقع بسیاری از مدیران این سازمان آگاهی و اطلاعات لازم را در مورد مسائل این‌چنینی ندارند، به همین دلیل سال‌هاست در کنار ماهی قرمز، مار و لاک‌پشت، سمندر و خرچنگ هم به مناسبت آغاز سال نو عرضه می‌شود. حال اینکه سمندر لرستانی یک‌گونه درخطر انقراض جهانی است، گونه بومی و شاخص حیات‌وحش ایران که بخشی از اکوسیستم ما را تشکیل می‌دهد. این‌گونه وابسته به آب است و وضعیت زیستگاه‌هایش به خاطر بارش‌های محدود و خشکسالی؛ از گذشته بدتر شده است. متأسفانه به علت کارشکنی تنها متولی حیات‌وحش که سازمان محیط‌زیست است، باید بیش‌از‌پیش برای گونه‌های در معرض انقراض ازجمله سمندر نگران بود. شاید بهتر باشد به‌جای آگاه کردن مردم، برای کسانی که در دفاتر ستادی سازمان محیط‌زیست، به‌عنوان مدیر ایفای نقش می‌کنند از اهمیت سمندر بگوییم و طبیعتا با نگرشی که در میان این مدیران وجود دارد، حیات‌وحش در انتهای صف قرار دارد. آن‌چنان بازار فروش حیات‌وحش آشفته و لجام‌گسیخته است، که از هر موقعیتی برای عرضه گونه‌های مختلف حیات‌وحش استفاده می‌شود و احتمالا در آینده‌ای نزدیک سوپرمارکت‌ها نیز حیوانات و جانواران مختلف را با قیمت‌های نازل عرضه خواهند کرد. این موضوع نشان می‌دهد که خبری از کنترل و نظارت نیست و این بازار به‌کلی رهاشده است.»
یکتانیک بیان می‌کند: «علیرغم اطلاع‌رسانی‌هایی که از سوی رسانه‌های مکتوب صورت می‌گیرد، اما کافی است در سفره هفت‌سین یک برنامه تلویزیونی از ماهی قرمز یا سمندر استفاده‌شده باشد، همان چند پلانی که در طول برنامه این‌ها نشان داده می‌شوند، تمام تلاش رسانه‌های مکتوب برای آگاه‌سازی مردم از بین می‌رود. در اینجا باید سازمان محیط‌زیست پیگیری کرده و با نامه‌نگاری از ادامه این‌رویند جلوگیری کند اما معمولا چنین اقدامی از سوی این سازمان انجام نمی‌شود. وقتی هم یک موج خبری ایجاد می‌شود، مسئولان ذیربط از پیگیری، دستگیری و یا تشکیل پرونده برای خاطیان خبر می‌دهند، درحالی‌که این‌گونه خبر‌ها واقعیت ندارد و فقط می‌خواهند موجی که ایجادشده را خاموش کرده و یا افکار عمومی را قانع کنند. اگر اظهاراتی مبنی بر دستگیری و برخورد واقعیت داشته باشد، نباید همچنان در سطح بازار سمندر لرستانی عرضه شود. طبیعتا کارکرد اعمال قانون، ایجاد بازدارندگی است اما وقتی چنین جریانی ادامه‌دارد، یعنی برخوردی صورت نگرفته و یا خیلی زود افراد خاطی را آزاد کرده‌اند. نام سازمان حفاظت محیط‌زیست باید با اقداماتی که در این سازمان انجام می‌شود همخوانی داشته باشد و مسئولان ذیربط از محیط‌زیست حفاظت کنند، این سازمان مرکز خیریه و یا بنگاه ایجاد اشتغال نیست. حتی اگر فردی به نان شبش هم محتاج بود، حق ندارد حیات‌وحش را ممر درآمدزایی خود قرار داده و یا سمندر لرستانی بفروشد. نمی‌شود که هرکس شغلی نداشت، کیان سرزمین را به خطر بیندازد. آدم‌های زیادی در مشاغل شرافتمندانه ایفای نقش می‌کنند و اگرچه درآمدشان پایین است، اما از راه تخریب محیط‌زیست و نابودی انفال ملی درآمدزایی نمی‌کنند. بنابراین سازمان محیط‌زیست باید فقط و فقط به فکر حفاظت از محیط‌زیست باشد و در این مسیر مماشات نکند.»
صد درصد سمندر‌ها پس از قرارگیری در سفره هفت‌سین می‌میرند
یکتانیک در پاسخ به این پرسش که در این زمینه تا چه اندازه مسئولیت متوجه مردم است، می‌گوید: «حتی کشور‌هایی که تصور می‌کنند بسیار متمدن هستند، ازجمله در انگلیس، آمریکا و آلمان هم اگر قانون اجرایی نشود، اتفاقات نا‌مطلوبی رخ خواهد داد. در‌واقع این نقص متوجه دولت‌ها و سیستم فشل برخورد با جرائم است. بنابراین مردم مقصر نیستند. اگرچه آموزش ندیده‌اند ولی آموزش زمانی کارآمد است که قانون هم اعمال شود و کسی نتواند آزادانه سمندر لرستانی بفروشد. آموزشی که درکنارش اهرم قانون نباشد، اثری معکوس دارد. زمانی می‌توانیم بر حفاظت از طبیعت تأکید می‌کنیم که قوانین جاری محیط‌زیست را اجرایی کنیم. متأسفانه به دلیل عدم اجرای قانون برخی از دانش‌آموختگان محیط‌زیست در صفحات مجازی، مطالبی را مبنی بر شیوه نگهداری سمندر منتشر می‌کنند. حال اینکه نمی‌توان سمندر لرستانی را برای مدتی طولانی در منزل نگهداری کرد. این موجودات در سرچشمه‌های کوهستان زندگی می‌کنند، آبی که بسیار تمیز است و میزان اکسیژن محلول آن بسیار بالاست. از طرفی هیچ‌گاه رژیم غذایی‌ای که در غار‌های لرستان و یا به‌طورکلی رشته‌کوه زاگرس مصرف می‌کنند در منازل پیدا نمی‌شود، در‌نهایت به این‌گونه کرم خونی منجمد می‌دهند. شما اگر عقاب را هم در منزل نگهداری کنید، پس از مدتی ضعیف خواهد شد و امکان زیست آن در منزل وجود ندارد، وای به اینکه بخواهید حیوان دوزیست را نگهداری کنید. بنابراین صد درصد سمندر‌های لرستانی که در سفره هفت‌سین قرار می‌گیرند، پس از عید نوروز می‌میرند. حتی یک‌گونه سمندر هم در منزل دوام نمی‌آورد.»
برخی از دانش‌آموختگان محیط‌زیست به حیات‌وحش خیانت می‌کنند
این درمانگر حیات‌وحش خاطرنشان می‌کند: «این فقط مربوط به سمندر نیست، هرگونه حیات‌وحشی که از طبیعت جداشده را مرده تصور کنید. این‌ها هیچ‌گاه عمر طبیعی نخواهند داشت و از اصلی‌ترین حق حیات که حق تولید‌مثل است محروم می‌شوند. طبیعتا تنفس، نور و متابولیسم درست و مواد غذایی لازم را هم دریافت نمی‌کنند. هیچ‌کدام از شرایط زیستی که ما در منازل برای یک جانور وحشی فراهم می‌کنیم، ارتباطی به زیستگاهش در طبیعت ندارد. بنابراین اول از همه باید با گردانندگان صفحات مجازی‌ای که نحوه نگهداری از حیوانات وحشی را در منزل آموزش می‌دهند برخورد کرد. این‌ها نشر اکاذیب می‌کنند و متأسفانه دانش‌آموخته محیط‌زیست‌اند. بسیاری‌شان مدافع باغ‌وحش و باغ پرندگان و در‌واقع به شکل غیرمستقیم مدافع قاچاق هستند. طبیعتا یک فرد عادی نمی‌داند نحوه نگهداری سمندر در منزل چگونه است، بنابراین دانش‌آموختگان محیط‌زیست چنین اطلاعاتی را تولید و در فضای مجازی منتشر و به حیات‌وحش خیانت می‌کنند.»
بدون تردید افزایش تقاضا برای خرید گونه‌های نادر و رونق بازار غیرقانونی قاچاق حیوانات، زنگ هشداری جدی برای تنوع زیستی کشور است و به نظر می‌رسد افزایش نظارت بر بازارهای محلی و مسیرهای قاچاق، کنترل و پایش فضای مجازی، فرهنگ‌سازی و آگاهی‌رسانی و برخورد قانونی سختگیرانه‌تر با متخلفان می‌تواند به حفاظت ازاین‌گونه‌ها کمک کند.
نوشته سین نامأنوس هفت‌سین اولین بار در روزنامه رسالت. پدیدار شد.
source