عمارت آصف؛ قدم در کوچه‌های فرهنگ و تاریخ کردستان

به گزارش خبرگزاری ایمنا از کردستان، عمارت‌های تاریخی شهر سنندج در واقع شناسنامه و هویت این شهر هستند که امروزە به معروف‌ترین جاذبەهای گردشگری شهر سنندج تبدیل شده و سالانە گردشگران زیادی از اقصی نقاط کشور در سفر خود به استان کردستان از این بناها بازدید می‌کنند.

در خیابان امام خمینی شهر سنندج و در نزدیکی عمارت مشیر دیوان، موزە تاریخی و مسجد جامع این شهر، خانه‌ای تاریخی به نام خانه آصف وزیری قرار دارد، که مردم شهر آن را به نام خانه کُرد و موزه مردم شناسی مناطق کُردنشین نیز می‌شناسند.

عمارت آصف وزیری، یکی از آن عمارت‌های تاریخی و زیبا در دل شهر سنندج است که همچون دالانی، دروازه ورود گردشگران به دل تاریخ و فرهنگ و آداب و رسوم مردم کُرد را فراهم می‌کند.

سال‌ها پیش در دل اتاق‌های تو در توی عمارت، پیرمردی با موهای سفید، ریش بلند و پوشش لباس‌های کُردی محلی هر روز در کنار یکی از پنجره‌های عمارت بر روی صندلی آهنی می‌نشست و در حالی که چانەاش را بر روی دستە عصای خود تکیە می‌داد و به دور دست‌ها خیره می‌شد، خود را یکی از نوادگان آصف وزیری معرفی می‌کرد که حضورش در آن‌جا به منزله یک راهنمای گردشگری بود که گویی وجب به وجب عمارت و ریز به ریز خاطرەهای آن را از بر است؛ حال سال‌ها است که از این دیار کوچ کرده و به دیار باقی شتافتە و از نوادگان آصف کسی در شهر سنندج زندگی نمی‌کند و این خانه به طور کامل به تملک اداره میراث فرهنگی درآمده است.

تاریخچه عمارت آصف سنندج

اگر چه این عمارت به عمارت آصف وزیری مشهور است، اما در واقع وجود این عمارت تاریخی به قبل از سکونت خاندان وزیری‌ها یعنی خانواده معتمد هاشمی بازمی‌گردد، که بعدها پدر آصف دیوان به نام میرزا محمد رضای وزیری آن را تملک و در گذر زمان بخش‌هایی همچون الحاق سردر ورودی و بخش‌های غربی و شرقی به مجموعە عمارت اضافه شده است.

عمارت آصف، جزو قدیمی‌ترین خانەهای شهر سنندج است که در بافت قدیمی و تاریخی شهر نیز واقع شده است که معماری آن برگرفتە از سبک ایرانی- اسلامی است که قدمت آن به دوران صفویه باز می‌گردد که سبک معماری این مجموعە حکایت از سه دورە صفویه، قاجاریە و پهلوی دارد.

به قصد دیدن عمارت آصف وزیری، راهی بازار سنندج می‌شوم، از میان همهمه و غلغلە شلوغی بازار دم عید رد می‌شوم و با گذر از خیابان‌های شلوغ و پررفت و آمد، سرانجام به جلو درب عمارت می‌رسم، درب قدیمی و نمای آجری عمارت همچون دژی آرام در میان همهمه شهر به نظر می‌رسد.

در میانه سر و صدای بازار و دود و دم و ترافیک ماشین‌ها، قدم در دالان ورودی عمارت می‌گذارم و به ناگاە همهمە بیرون جای خود را به سکوتی آرامش بخش می‌دهد، گذر از دالان نسبتاً طولانی عمارت با آن آجرکاری‌ها و سقف زیبا و نور ضعیفی که به داخل دالان می‌تابد، حس غوطه‌ور شدن در تاریخ را در من زنده می‌کند.

سفری به قلب تاریخ و فرهنگ کردستان

در دالان ورودی عمارت به راە می‌افتم، به جمعیت شلوغ بیرون از عمارت فکر می‌کنم، گویی دیوارها و حیاط‌های عمارت از شلوغی بازار عید جدا هستند و در پس پدیده زندگی مدرن دنیای بیرون، سنت و تاریخ در دل عمارت هنوز در جریان است.

گذر از دالان ورودی عمارت، همچون دالانی است به سوی تاریخ، که با قدم گذاشتن در آن، می‌توان شکوه و عظمت معماری ایرانی را با تمام وجود حس کرد.

چهار حیاط دل‌باز بیرونی، اندرونی، مطبخ و مستخدمین با حوض‌های فیروزه‌ای، همچون آینه‌هایی هستند که آسمان را به آغوش عمارت می‌کشند و فضایی دلنشین و روح‌نواز می‌آفرینند که حیاط اصلی، با پلان مستطیلی و ایوانی به سبک اصفهانی، تماشاگر را به ضیافتی از هنر و زیبایی دعوت می‌کند.

اما نگین این عمارت، تالار اصلی است، با ورود به آن گویی پا به دنیایی دیگر می‌گذارید؛ پنجره‌های رنگی، با رقص نورهای خیال‌انگیز، فضایی سحرآمیز خلق می‌کنند.

ستون‌های چوبی ایوان، با سرستون‌های تزئین‌کاری شده، هنر دست استادان آن زمان را به رخ می‌کشند و سقف گنبدی‌شکل، شکوه و عظمت معماری ایرانی را به اوج می‌رساند، همچنین در دو طرف تالار، راهروهای تو در تو، همچون دالان‌های زمان، شما را به سفری در دل تاریخ دعوت می‌کنند.

این عمارت که زمانی خانه خاندان آصف وزیری بوده است، خاندانی که نامشان در تاریخ سنندج جاودانه شده است، اکنون، به خانه کُرد و موزه‌ای تبدیل شده است که فرهنگ و مردم‌شناسی قوم کُرد را به نمایش می‌گذارد.

خانه کُرد، همچون گنجینه‌ای ارزشمند، بخش‌های متنوعی را در دل خود جای داده است که هر کدام، دریچه‌ای به سوی فرهنگ و زندگی مردم کُرد می‌گشایند، از نگارخانه و حیاط ورودی باصفا که بازدیدکنندگان را به دنیایی از هنر و زیبایی دعوت می‌کنند گرفتە تا حمام تاریخی، غرفە زندگی شهری، مکتب خانە، بخش کشاورزی و اتاق خان یادآور آداب و رسوم کهن مردم کُرد است.

مکتب‌خانه؛ تصویری از کلاس‌های درس دیروز

در یکی از اتاق‌های عمارت با فضایی نوستالژیک بازسازی شده برخورد می‌کنید که به نوعی بازسازی تصویری از مکتب‌خانه و کلاس‌های درس قدیم است.

در این اتاق، یک استاد و چهار دانش‌آموز پسر با لباس‌های محلی کُردی به دور کرسی نشسته و مشغول فراگیری علم و دانش هستند.

مکتب‌خانه‌ها در گذشته، نقش کلاس‌های درس امروزی را ایفا می‌کردند و در این مکان دانش‌آموزان علوم اسلامی، قرآن و آثار ادبی ارزشمندی مانند گلستان سعدی را می‌آموختند.

گنجینه پوشاک کُردی؛ دنیای رنگ و اصالت‌

یکی از بخش‌های طراحی شدە در مجموعه خانە کرد، بخش پوشاک است که در این بخش مجموعه‌ای بی‌نظیر از لباس‌های مردان و زنان کُرد از مناطق مختلف به نمایش گذاشته شده است که هرکدام از این لباس‌ها نماینده‌ای از مناطق مختلف کردنشین همچون کرمانشاه، ایلام، مناطق کُردنشین آذربایجان غربی و خراسان، و همچنین کشورهای ترکیه، سوریه و عراق هستند.

در این بخش، بازدیدکنندگان می‌توانند سیر تحول لباس کُردی را از گذشته تا به امروز مشاهده کنند، اگر چه برخی از این لباس‌ها امروزه دیگر مورد استفاده قرار نمی‌گیرند یا بسیار کم استفاده می‌شوند، اما یادآور تاریخ و فرهنگ غنی این سرزمین هستند.

تالار مشاهیر؛ جمع بزرگان کُرد و ایران زمین

در یکی از اتاق‌های خانه کُرد سنندج، تالاری به مشاهیر کُرد و ایران اختصاص یافته است که در این تالار، سردیس‌های زیبایی از چهره‌های برجسته تاریخی و فرهنگی به چشم می‌خورد که ساخته دست هنرمند مجسمه‌ساز مشهور سنندجی «هادی ضیاءالدینی» است.

در این مجموعه، سردیس‌هایی از شخصیت‌های نامداری از جمله امان‌الله خان اردلان (والی کردستان)، صلاح‌الدین ایوبی (فرمانده کُرد)، شیخ شهاب‌الدین سهروردی (شاعر و فیلسوف)، مولوی کُرد (شاعر)، ملأ حسن حزین (خطاط)، میرزا محمدرضا کلهر (خوشنویس)، مظهر خالقی (موسیقیدان) و دیگر مفاخر به نمایش گذاشته شده است.

غرفه کشاورزی؛ روایتی از کسب و کار مردم کردستان

بخش دیگری از خانه کُرد سنندج، غرفه‌هایی است که به نمایش مشاغل و حرفه‌های سنتی مردم کُرد اختصاص داده شده است، این غرفه‌ها تصویری زنده از زندگی و کار در مناطق کُردنشین را به نمایش می‌گذارند.

در این نمایشگاه می‌توانید با مشاغلی مانند آهنگری، مسگری، خراطی، نجاری، چاقوتیزکنی، جولایی، شکار، ماهیگیری، مطبخ، کشاورزی و دامداری آشنا شوید و ابزار و وسایل قدیمی مورد استفاده در این حرفه‌ها را از نزدیک ببینید.

همچنین اتاق خان یکی از اتاق‌های خانە کُرد است که این اتاق، با شکوه و عظمت خود یادآور قدرت و اقتدار بزرگان این دیار است و بخش صنایع دستی، نازک کاری و زیورآلات از بخش‌های دیگر مجموعه خانە کرد است.

حمام تاریخی خانه کُرد؛ ویترینی از معماری اصفهانی

حمام تاریخی خانه کُرد، یکی از زیباترین و نفیس‌ترین حمام‌های قدیمی سنندج و یادگاری ارزشمند از دوران قاجار است که این حمام با ستون‌های سنگی حجاری‌شده، تزئینات آهک‌بری چشم‌نواز و کاشی‌کاری‌های هنرمندانه، جلوه‌ای بی‌نظیر دارد.

در این حمام، بخش‌های مختلفی از جمله خزینه حفظ شده و تندیس‌هایی از یک دلاک و مشتری با لباس‌های مخصوص حمام، فضای آن را زنده و پویا نشان می‌دهند.

این حمام که در زمان قاجاریه بنا شده و معماری آن از نوع معماری اصفهانی است، اولین حمام خصوصی شهر سنندج و تنها مورد استفاده شخصی خانواده آصف بوده است.

برای آشنایی بیشتر با عمارت تاریخی آصف، با رئیس گروه موزه‌های استان کردستان و مسئول موزه مردم شناسی خانه کُرد به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه می‌خوانید.

عمارت آصف؛ تلفیقی از معماری صفویه، قاجاریه و پهلوی

ابراهیم هاشمی، مسئول موزه مردم‌شناسی سنندج در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا می‌گوید: عمارت آصف یا موزە مردم شناسی یا خانه کُرد، عمارتی است با سە عنوان که وجه تسمیە آن به خانواده‌ای که در آن زندگی می‌کردە‌اند بازمی‌گردد، خانواده آصف وزیری که این عمارت متعلق به آصف، پسر میرزا رضای وزیر است، سمت آن‌ها نایب والی حکومت کردستان در دورە قاجار بوده است.

وی می‌افزاید: آصف پسر دوم خانواده وزیری بوده که این عمارت به نام او نامگذاری شدە است، نام اصلی آن، «میرزا علی نقی خان» است که در ابتدا دارای درجه لشکری بوده و بعد عنوان‌های آصف، آصف دیوان و آصف وزیری را به خود گرفتە است.

رئیس گروه موزه‌های استان کردستان با بیان اینکە آصف به لحاظ لغوی، صفت وزیر حضرت سلیمان نبی است، ادامه می‌دهد: از آنجایی که سران قاجار خود را در جایگاە سلیمان نبی می‌دیدند به همین دلیل به وزیران خود که در مناطق مختلف حضور داشتند، لقب‌های متفاوتی می‌دادند که لقب «آصف» یکی از آن القاب بوده است.

هاشمی بیان می‌کند: خود خاندان آصف وزیری، در دوران قاجار صاحب منصب حکومتی بودەاند و پست آن‌ها نایب والی حکومت کردستان بوده است که اگر آن را با سمت‌های امروزە تطبیق دهیم، فرماندار شهر می‌شود.

وسعت عمارت آصف حدود ٤۰۰۰ مترمربع است

وی ادامه می‌دهد: عمارت آصف حدود ٤۰۰۰ مترمربع است که کل مجموعه در یک برهە زمانی ساختە نشدە، بلکە در سە دورە صفویە، قاجاریە و پهلوی ساختە شدە است.

مسئول موزه مردم شناسی خانه کُرد اضافه می‌کند: قدیمی‌ترین قسمت این عمارت، ضلع شمالی آن است که حدود ۳۰۰ الی ۳٥۰ سال پیش متعلق به خانوادەای به نام معتمد هاشمی بودە و در دوره قاجار، میرزا رضا وزیر، پدر آصف، آن را از خانواده هاشمی خریداری می‌کند و به دلیل موقعیت اجتماعی خاصی که داشتەاند این مجموعە را گسترش داده و در دوره قاجار ضلع غربی و شرقی عمارت نیز ساختە شده است.

هاشمی خاطرنشان می‌کند: ضلع غربی عمارت برای دفتر کار آقای آصف ساخته شده و به نوعی دفتر فرمانداری وقت بوده است و ضلع شرقی عمارت نیز محل پذیرش مهمانان بوده که دارای دو سوئیت با یک سفره خانه بوده و در گذشته مهمان‌هایی که از حکومت مرکزی به استان کردستان می‌آمدند در آن اسکان داده می‌شدند.

وی عنوان می‌کند: سر در ورودی عمارت در دوران پهلوی اول ساخته شده است، در واقع از سال ۱۳۱۱ تا ۱۳۱۶ که خیابان فعلی امام خمینی شهر سنندج تعریض پیدا می‌کند، سر در ورودی عمارت نیز ساخته می‌شود که معماری آن متأثر از سبک باروک اروپایی است.

رئیس گروه موزه‌های استان کردستان عنوان می‌کند: خانه کُرد در مجموع معرف سه دوره تاریخی است، به این شکل که ضلع شمالی عمارت در اواخر دوره صفوی، ضلع غربی و شرقی در دوره قاجار و ضلع جنوبی مجموعه در دوره پهلوی اول ساخته شده است.

هاشمی می‌افزاید: خانه کُرد دارای چهار حیاط شامل حیاط اصلی یا بیرونی، حیاط اندرونی یا خانوادگی، حیاط مطبخ یا آشپزخانه و حیاط خدمه یا مستخدمین است که تنها مجموعه‌ای که دستکاری شده، حیاط خدمه یا مستخدمین است.

ثبت ملی عمارت آصف سنندج

وی تصریح می‌کند: این عمارت سال ۱۳۷۶ از وارثان آصف خریداری و به تملک اداره‌کل میراث فرهنگی کردستان درآمد و ثبت ملی و تغییر کاربری داده شد.

مسئول خانه کُرد اضافه می‌کند: این عمارت از سال ۱۳۷۸ تا سال ۱۳۸۲ بر اساس اسلوب اولیه مرمت و بعد از پایان مرمت، تغییر کاربری داده شده و به موزه مردم شناسی تبدیل شده است.

هاشمی بیان می‌کند: چیدمانی که در حال حاضر در عمارت آصف وجود دارد، چیدمان مردم شناختی قوم کُرد است که اشیا و وسایل زینتی و قیمتی نیز در آن نگهداری می‌شود که معرف فرهنگ مناطق مختلف کردنشین با تکیه بر جغرافیای فرهنگی کردستان است.

وی خاطرنشان می‌کند: این موزه فرهنگ و پوشش مناطق کُردنشین از دهلران، ایلام، کرمانشاه و کردستان گرفته تا بخش‌هایی از آذربایجان غربی، عراق، ترکیه، سوریه و حتی قسمت‌هایی از جغرافیای خراسان شمالی در برگرفته و در معرض دید عموم قرار داده است.

رئیس گروه موزه‌های استان کردستان ادامه می‌دهد: در اذهان عمومی، مجموعه موزه مردم شناسی را تنها به نام خانه کُرد می‌شناسند، این در حالی است که قرار بر این بوده که فاز اول این مجموعه که موزه مردم شناسی است اجرایی و در فازهای بعدی موزه خط و کتابت، موزه هنرهای سنتی، موزه باستان شناسی، مخزن امن و مرکز اسناد به این مجموعه اضافه شده و به کل این مجموعه خانه کُرد اطلاق شود.