مهدی عرب‌صادق: مسئله انرژی امروز بسیاری از معادلات سیاسی و اقتصادی جهان را به هم ریخته و بنیان‌های جدیدی ایجاد کرده است و درست در همین شرایط ایران به‌عنوان دومین مالک ذخایر گاز و چهارمین مالک ذخایر نفت جهان گرفتار ناترازی انرژی شده است. این در حالی است که در دنیای امروز، انرژی نه‌تنها یک کالای استراتژیک، بلکه ابزاری قدرتمند در عرصه روابط بین‌الملل محسوب می‌شود. جمهوری اسلامی ایران، با دارابودن ذخایر عظیم نفت و گاز، پتانسیل بالایی برای بهره‌گیری فعال و هوشمند از «دیپلماسی انرژی» در راستای تأمین منافع ملی‌مان دارد اما تحقق این امر، مستلزم همکاری و هماهنگی دقیق بین دستگاه‌های مختلف، به‌ویژه چهار وزارتخانه نفت، نیرو، امور اقتصادی و دارایی، و امور خارجه است که فرماندهی آن با دستگاه دیپلماسی خارجی باشد.
گام‌های ضروری برای رفع ناترازی
دورنمای انرژی ایران و رسیدن به چشم‌انداز مطلوب‌مان در سال ۱۴۱۵، با توجه به تحولات جهانی و نیازهای داخلی، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و همکاری مستمر و منسجم بین‌المللی است. در این راستا، چهار دستگاه اجرائی اصلی، وزارت نیرو و وزارت نفت به‌عنوان بازوی اصلی در مدیریت منابع انرژی کشور، نقش حیاتی ایفا می‌کنند. از سوی دیگر، وزارت امور خارجه ایران نیز با توسعه و بهبود دیپلماسی انرژی می‌تواند به پیشبرد اهداف ملی در این حوزه کمک کند و وزارت امور اقتصادی و دارایی نیز باید پشتیبانی لازم را به عمل بیاورد.
با توجه به اینکه وزارت نیرو مسئولیت مدیریت منابع آب و برق را بر‌عهده دارد، باید با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و توسعه منابع تجدیدپذیر، مثل انرژی خورشیدی و بادی، به تأمین پایدار انرژی برق برای کشور و رفع ناترازی داخلی بپردازد. با توجه به افزایش تقاضای انرژی و محدودیت منابع فسیلی، پیمان‌های آب‌و‌هوایی مثل معاهده پاریس، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر ضروری به نظر می‌رسد. همچنین وزارت نیرو باید در راهکار کوتاه‌مدت با بهینه‌سازی نیروگاهی، مدیریت عمر، ساخت نیروگاه‌های با کلاس F و H و ارتقای شبکه انتقال و توزیع برق، کاهش هدررفت انرژی را محقق کند.
وزارت نیرو در برنامه کلان، باید محورهای زیر را در دستور کار قرار دهد:
الف- توسعه دیپلماسی برق: تبدیل ایران به هاب انرژی منطقه از طریق صادرات برق به کشورهای همسایه و توسعه شبکه‌های انتقال برق فرامرزی. تجربه موفق فرانسه در اتصال شبکه برق خود به کشورهای همسایه، الگویی مناسب در این زمینه است.
ب- جذب سرمایه‌گذاری خارجی در انرژی‌های تجدیدپذیر: با توجه به پتانسیل بالای ایران در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر مثل کریدورهای بادی و پتانسیل‌های تابشی، جذب سرمایه‌گذاری خارجی و انتقال فناوری‌های نوین در این حوزه می‌تواند به تقویت دیپلماسی انرژی کمک کند.
وزارت نفت نیز در زمینه استخراج، تولید و صادرات نفت و گاز نقشی کلیدی دارد. این وزارتخانه باید با بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته، بهره‌وری در تولید نفت و گاز را افزایش دهد و از روش‌های نوین برای استخراج منابع جدید استفاده کند. همچنین، با توجه به تغییرات اقلیمی و نیاز به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، وزارت نفت باید به توسعه فناوری‌های کربن‌زدایی و بهینه‌سازی مصرف انرژی در صنایع نفت و گاز بپردازد و در برنامه کلان سه محور زیر را عملیاتی کند:
الف- توسعه میادین نفتی مشترک: اولویت‌دادن به توسعه میادین مشترک نفت و گاز با کشورهای همسایه، با هدف ایجاد منافع مشترک و تقویت روابط دوجانبه. تجربه موفق نروژ در همکاری با روسیه در دریای بارنتز، نمونه‌ای درخورتوجه در این زمینه است.
ب- تنوع‌بخشی به بازارهای صادراتی: کاهش وابستگی به بازارهای سنتی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی برای توسعه زیرساخت‌های صادراتی به مناطق جدید جغرافیایی. الگوی عربستان سعودی در صادرات نفت به بازارهای آسیایی، می‌تواند مورد توجه قرار گیرد.
ج- توسعه صنایع پایین‌دستی: تبدیل نفت و گاز خام به فراورده‌های با ارزش‌افزوده بالاتر، نه‌تنها ارزش صادرات را افزایش می‌دهد؛ بلکه زمینه همکاری‌های فنی و تخصصی با دیگر کشورها را فراهم می‌کند.
نقش وزارت امور خارجه در بهبود و توسعه دیپلماسی انرژی نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این وزارتخانه می‌تواند با ایجاد همکاری‌های بین‌المللی و انعقاد توافق‌نامه‌های انرژی، به افزایش صادرات نفت و گاز و جذب سرمایه‌گذاری خارجی کمک کند. همچنین وزارت امور خارجه با استفاده از دیپلماسی اقتصادی و برقراری روابط دوستانه با کشورهای دیگر، می‌تواند به تأمین تکنولوژی‌های نوین و انتقال دانش فنی در حوزه انرژی بپردازد و باید راهبردهای زیر را به صورت متمرکز اجرائی کند:
الف- دیپلماسی فعال در حوزه انرژی: ارتباط مستمر و سازنده با کشورهای هدف در زمینه انرژی، با هدف معرفی ظرفیت‌ها و جذب سرمایه‌گذاری.
ب- بهره‌گیری از ظرفیت‌های سازمان‌های بین‌المللی: همکاری با سازمان‌های بین‌المللی مانند اوپک و آژانس بین‌المللی انرژی برای تأمین منافع ملی در حوزه انرژی.
همچنین نقش وزارت امور اقتصادی و دارایی در مأموریت‌های زیر بسیار درخورتوجه است که در چند سال اخیر بنا به دلایل انزوای بین‌المللی از آن دور بوده‌ایم:
الف-ایجاد مشوق‌های سرمایه‌گذاری: ارائه مشوق‌های جذاب و رقابتی به سرمایه‌گذاران خارجی در بخش انرژی، با هدف جذب سرمایه و فناوری‌های نوین.
ب- تسهیل در مبادلات مالی: رفع موانع و تسهیل در مبادلات مالی بین‌المللی در بخش انرژی، با هدف افزایش امنیت سرمایه‌گذاری و توسعه همکاری‌های اقتصادی.
در راستای تحقق این اهداف، سازمان برنامه و بودجه نیز باید به تدوین برنامه‌های راهبردی و تخصیص منابع مالی مناسب بپردازد. این سازمان می‌تواند با انجام مطالعات جامع و ارزیابی‌های دقیق، به تعیین اولویت‌ها و تدوین راهبردهای کلان در حوزه انرژی کمک کند. همچنین با نظارت بر اجرای برنامه‌ها و پروژه‌های انرژی، می‌تواند از بهره‌وری و کارایی در این زمینه اطمینان حاصل کند.
موفقیت دیپلماسی انرژی ایران در گرو همکاری و هماهنگی مؤثر بین این چهار وزارتخانه و دیگر نهادهای ذی‌ربط مثل سازمان برنامه و بودجه است. برای دستیابی به دورنمای انرژی ۱۴۱۵، با بهره‌گیری از تجربیات موفق جهان و اتخاذ رویکردی فعال و پویا، می‌توان از ظرفیت‌های عظیم انرژی کشور برای تأمین منافع ملی و تقویت جایگاه ایران در نظام بین‌الملل بهره برد بنابراین نیازمند هماهنگی و همکاری مستمر بین وزارتخانه‌ها و سازمان‌های مرتبط هستیم و نباید فراموش کنیم که فقط از طریق تعامل و تبادل اطلاعات بین نهادهای مختلف، می‌توان به اهداف بلندمدت گفته‌شده در حوزه انرژی مثل افق ۱۴۱۵ و برنامه هفتم توسعه دست یافت و به تأمین پایدار و بهینه انرژی برای آینده ایران کمک کرد.
source