به گزارش خبرنگار خبرگزاری علم و فناوری آنا، اقتصاد ایران برای سال‌های طولانی وابسته به منابع طبیعی، به‌ویژه نفت و گاز بوده است. وابستگی به نفت، اگرچه در کوتاه‌مدت منابع مالی عظیمی را به کشور وارد کرده، اما در بلندمدت مشکلات و ناپایداری‌های اقتصادی را افزایش داده است. 
این موضوع باعث شد تا توجه کارشناسان و سیاست‌گذاران به توسعه بخش‌های غیر نفتی به عنوان راهکاری برای تنوع‌بخشی به منابع درآمدی و پایداری اقتصادی معطوف شود. در این میان، صنعت فولاد به عنوان یکی از صنایع کلیدی و راهبردی می‌تواند نقش مهمی در توسعه اقتصادی و کاهش وابستگی به نفت ایفا کند. این گزارش به بررسی اهمیت حرکت به سمت اقتصاد غیر نفتی با تمرکز بر نقش صنعت فولاد و راهکارهای تقویت این صنعت می‌پردازد.

1. چالش‌های اقتصاد نفتی
ایران به عنوان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان نفت در جهان، بخش عمده‌ای از درآمدهای خود را از طریق فروش نفت به دست می‌آورد. این وابستگی به نفت دارای معایب عمده‌ای است:
نوسانات قیمت نفت: بازار نفت تحت تأثیر عوامل ژئوپلیتیک و تقاضای جهانی دائماً در نوسان است. کاهش قیمت نفت می‌تواند به سرعت باعث کاهش درآمدهای دولت شود.
تحریم‌ها: با توجه به تحریم‌های اقتصادی اعمال‌شده علیه ایران، وابستگی به صادرات نفت محدودیت‌های بسیاری را برای کشور ایجاد کرده و جریان درآمدهای نفتی را مختل کرده است.
منابع پایان‌پذیر: نفت یک منبع محدود و پایان‌پذیر است. این موضوع ضرورت یافتن جایگزین‌های درآمدی برای اقتصاد ایران را تقویت می‌کند.
2. صنعت فولاد: موتور محرک اقتصادی غیر نفتی
فولاد به عنوان یکی از مهمترین مواد اولیه در بسیاری از صنایع، نقش مهمی در توسعه اقتصادی ایفا می‌کند. ایران با دارا بودن منابع غنی آهن و انرژی، ظرفیت مناسبی برای توسعه این صنعت دارد. صنعت فولاد می‌تواند نقش کلیدی در اقتصاد غیر نفتی ایران ایفا کند و دلایل زیر بر اهمیت آن تأکید دارند:

2.1. اشتغال‌زایی
صنعت فولاد به طور مستقیم و غیر مستقیم میلیون‌ها شغل در ایران ایجاد می‌کند. از کارگران در معادن سنگ آهن تا کارگران کارخانه‌های فولادسازی و کارکنان صنایع وابسته همچون خودرو، ساختمان و صنایع فلزی، همه در زنجیره ارزش فولاد مشارکت دارند. توسعه این صنعت می‌تواند باعث کاهش نرخ بیکاری و بهبود رفاه اقتصادی شود.

2.2. افزایش صادرات
فولاد یکی از کالاهای استراتژیک در تجارت بین‌المللی است. با توجه به تقاضای بالای جهانی برای فولاد، ایران می‌تواند با تولید و صادرات فولاد به بازارهای جهانی درآمد قابل توجهی کسب کند. این امر به کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی کمک می‌کند و باعث تنوع در منابع ارزی کشور می‌شود.

2.3. توسعه زیرساخت‌ها
صنعت فولاد به طور مستقیم به توسعه زیرساخت‌های کشور کمک می‌کند. ساخت و توسعه پل‌ها، جاده‌ها، خطوط راه‌آهن، ساختمان‌های مسکونی و صنعتی همگی به فولاد وابسته هستند. از این رو، صنعت فولاد به عنوان یکی از عناصر اساسی در توسعه زیرساخت‌های ملی نقش دارد.

2.4. ارتقاء صنایع پایین‌دستی
توسعه صنعت فولاد می‌تواند صنایع پایین‌دستی مانند خودروسازی، تولید تجهیزات صنعتی و لوازم خانگی را تقویت کند. این صنایع به شدت به مواد اولیه فولادی وابسته هستند و تقویت آنها باعث ایجاد زنجیره تولید قدرتمندی در اقتصاد کشور می‌شود.

3. چالش‌های صنعت فولاد در ایران
اگرچه ایران یکی از بزرگترین تولیدکنندگان فولاد در جهان است، اما صنعت فولاد با چالش‌های متعددی مواجه است که در صورت برطرف نشدن، می‌تواند مانع از تحقق پتانسیل کامل این صنعت شود. برخی از مهم‌ترین چالش‌های این صنعت عبارتند از:

3.1. عدم توسعه کافی زیرساخت‌ها
یکی از مهم‌ترین مشکلات صنعت فولاد در ایران، کمبود زیرساخت‌های مناسب برای حمل و نقل و صادرات فولاد است. ضعف در شبکه‌های حمل و نقل ریلی و جاده‌ای و همچنین مشکلات در بنادر می‌تواند فرآیند صادرات فولاد را مختل کند.

3.2. نیاز به فناوری‌های پیشرفته
فناوری‌های مدرن و پیشرفته نقش کلیدی در افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌های تولید دارند. بسیاری از کارخانه‌های فولاد در ایران با استفاده از فناوری‌های قدیمی فعالیت می‌کنند که باعث کاهش کارایی و افزایش هزینه‌های تولید می‌شود.

3.3. مشکلات محیط‌زیستی
صنعت فولاد یکی از صنایع پرمصرف انرژی و منابع طبیعی است. افزایش تولید فولاد به مصرف بالای انرژی و تولید آلاینده‌های زیست‌محیطی منجر می‌شود که می‌تواند مشکلات زیست‌محیطی را تشدید کند.

3.4. رقابت بین‌المللی
بازار جهانی فولاد رقابتی است و تولیدکنندگان بزرگ دنیا با استفاده از فناوری‌های پیشرفته و سرمایه‌گذاری‌های کلان، تولیدات خود را با هزینه‌های کمتر و کیفیت بالاتر عرضه می‌کنند. رقابت با این کشورها برای ایران یک چالش جدی است.

4. راهکارهای تقویت صنعت فولاد
برای بهره‌برداری کامل از پتانسیل صنعت فولاد و کاهش وابستگی به نفت، لازم است که راهکارهای مؤثری در این حوزه اجرا شود. در ادامه به برخی از این راهکارها اشاره می‌کنیم:

4.1. سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها
برای افزایش ظرفیت تولید و صادرات فولاد، توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل، به ویژه شبکه‌های ریلی و بنادر ضروری است. این موضوع می‌تواند هزینه‌های لجستیکی را کاهش داده و صادرات فولاد را تسهیل کند.

4.2. بهره‌گیری از فناوری‌های نوین
توسعه و نوسازی کارخانه‌های فولاد با استفاده از فناوری‌های پیشرفته و نوآوری در فرآیندهای تولید می‌تواند باعث افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌های تولید شود. همچنین، استفاده از فناوری‌های پاک در تولید فولاد می‌تواند به کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی کمک کند.

4.3. تقویت همکاری‌های بین‌المللی
ایجاد مشارکت‌های استراتژیک با شرکت‌های بین‌المللی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی می‌تواند به انتقال دانش فنی و ارتقای فناوری‌های تولید در صنعت فولاد ایران کمک کند. همچنین، این همکاری‌ها می‌توانند باعث تسهیل دسترسی به بازارهای جهانی و افزایش صادرات شوند.

4.4. توسعه زنجیره ارزش
توسعه صنایع پایین‌دستی مرتبط با فولاد، از جمله خودروسازی، ماشین‌آلات و لوازم خانگی می‌تواند باعث افزایش تقاضا برای محصولات فولادی و ایجاد ارزش افزوده بیشتر در اقتصاد شود. همچنین، این امر به ایجاد اشتغال بیشتر و توسعه صنعتی کشور کمک می‌کند.

4.5. سیاست‌گذاری حمایتی
دولت باید سیاست‌های حمایتی مؤثری را برای تقویت صنعت فولاد اجرا کند. این شامل تسهیل فرآیندهای سرمایه‌گذاری، کاهش تعرفه‌های گمرکی برای واردات ماشین‌آلات پیشرفته و ایجاد تسهیلات مالی برای تولیدکنندگان فولاد است.

حرکت به سمت اقتصاد غیر نفتی برای ایران نه تنها یک ضرورت، بلکه یک فرصت است. صنعت فولاد به عنوان یکی از صنایع کلیدی کشور، ظرفیت بالایی برای توسعه و ایجاد منابع درآمدی جدید دارد. با توجه به چالش‌های موجود، اجرای راهکارهای مؤثر برای تقویت این صنعت می‌تواند به تحقق اهداف اقتصادی و کاهش وابستگی به نفت کمک کند.

یادداشت از محمد صادق پور